کاربرد نام اردک ماهیخوار برای مرگوس‌ها
کاربرد نام اردک ماهیخوار برای مرگوس‌ها
Persian name of Mergansers
یکی از گروه‌های پرندگان ایران، «مرگوس‌ها» یا «اردک‌های ماهیخوار» هستند. این گروه از پرندگان، وابسته به تیرۀ مرغابیان (Anatidae) و تبار یا قبیلۀ Mergini هستند. گونه‌های مختلف این گروه، با نام‌های انگلیسی Merganser (و گاهی Goosander) و یک گونه با نام انگلیسی Smew خوانده می‌شوند. چندین گونه در سردۀ Mergus و یک گونه نیز در سردۀ Mergellus و یک گونۀ دیگر هم در سردۀ Lophodytes جای دارند.
در ایران سه گونه از این گروه ثبت شده‌اند:
Red-breasted Merganser
Common Merganser (Goosander)
Smew
در نخستین نام‌گذاری فارسی پرندگان ایران (جرویس رید 1337)، نام «اردک ماهیخوار» برای دو گونۀ Merganser و Goosander و نام «اردک کاکل‌سفید» برای Smew به کار رفته بود. سپس در کتاب پرندگان ایران (اسکات و همکاران)، نام «مرگوس» برای هر سه گونه به کار رفت و توسط فیروز (1379) نیز پیروی شد. از پایان دهۀ 1370 خورشیدی، دوباره نام «اردک ماهیخوار» برای نام عمومی این گروه برگزیده شد و در کتاب‌های دانشنامۀ پرندگان (ادهمی 1384) و راهنمای پرندگان ایران (منصوری 1379، 1387، 1393) به کار رفت. سپس نام «مرگوس» توسط کابلی و همکاران (1395) به کار رفت و مبصر (1395) و خالقی‌زاده و همکاران (1396) نیز ضمن اولویت دادن نام «مرگوس»، نام «اردک ماهیخوار» را درون پرانتز آوردند.
نگاهی به منابع گذشته نشان می‌دهد که نام فارسی «اردک ماهیخوار» تقریبا تنها نام فارسی برای «مرگوس‌ها» بوده است. در عین حال، طولانی و چندهجایی بودن این نام، از رواج گسترده این نام پیشنهادی کم کرده است. به نظر می‌رسید که در صورت معرفی نام فارسی جایگزین و کوتاه‌تر، امکان رواج گسترده‌تر آن وجود داشته باشد.
بررسی نام‌های انگلیسی این گروه نشان می‌دهد که نام دیگر این گروه، Saw-billed Ducks یا به شکل کوتاه‌تر Saw-bills است. بنابر این، ترجمۀ این نام انگلیسی به عنوان نام فارسی جایگزین در نظر گرفته شد. ویژگی داشتن نوکِ ارّه‌ای، مهم‌ترین ویژگی این گروه و برای همان گرفتن ماهی مرتبط است. بنابر این، دو نام «ارّه‌نوک» یا «نوک‌ارّه‌ای» در نظر گرفته شد.
بررسی نام‌های پرندگان جهان نشان می‌دهد که نام عمومی «ارّه‌نوک» (Saw-bill) تنها برای این گروه از پرندگان کاربرد دارد و برای پرندگان دیگر به کار نمی‌رود. نام «نوک‌ارّه‌ای» تنها در نام خاص یک گونه از پرندگان جهان به نام Saw-billed Hermit (Ramphodon naevius) به کار رفته است که منعی برای کاربرد نام عمومی «ارّه‌نوک» برای این گروه از پرندگان ایجاد نمی‌کرد.
همچنین بررسی نام‌های محلی پرندگان ایران نیز نشان می‌دهد که در کیاشهر و کلاچای با نام ارّه‌تُک، در انزلی و صومعه‌سرا با نام میخه‌تُک، در فریدونکنار با نام میخ‌تِک، در گلستان ماهیخوار مِرغ، در انزلی با نام‌های کِشیم‌تُک و کِشیم‌گیلار، در کیاشهر اَلشِه‌مُرغ و در صومعه‌سرا با نام‌های مرغ تُکی گیلار و رُوارخور رواج دارند. بنابر این، نام «ارّه‌نوک» در زبان‌های محلی به شکل مشابه «ارّه‌تُک» در کیاشهر و کلاچای هم رواج دارند. گرچه نام «میخ‌نوک» یا «میخ‌تُک» هم با توجه به رواج آن در زبان‌های محلی گزینه مناسبی بود، نام «ارّه‌نوک» از دیدگاه برابریابی سریع با نام انگلیسی این گروه، در اولویت قرار می‌گیرد.
بر پایۀ آنچه که در بالا یاد شد، سه پیشنهاد زیر مطرح شدند تا از میان آنها بهترین گزینه برای جایگزینی نام فارسی این گروه برگزیده شود.
1- ارّه‌نوک (نام یک کلمه‌ای سه‌هجایی)
2- نوک‌ارّه‌ای (نام یک‌کلمه‌ای چهارهجایی)
3- اردک ماهیخوار (نام فارسی پیشین و دوکلمه‌ای با پنج‌هجا)
پس از دریافت نظر چند نفر از اعضا و همکاران کمیتۀ ثبت پرندگان ایران و بررسی‌های بیشتر، تصمیم‌گیری بر این شد که در فهرست‌های پرندگان ایران، همان نام فارسی پیشین یعنی «اردک ماهیخوار» به عنوان نام فارسی جایگزین برای «مرگوس» در نظر گرفته شود.
«اردک ماهیخوار بزرگ»
Common Merganser
Mergus merganser
«اردک ماهیخوار کاکلی»
Red-breasted Merganser
Mergus serrator
«اردک ماهیخوار سفید»
Smew
Mergellus albellus
*****
