اصلاح و تکمیل نام سنگ‌چشم‌های دم‌سرخ و تورانی
اصلاح و تکمیل نام سنگ‌چشم‌های دم‌سرخ و تورانی
Persian name of Isabelline and Red-tailed Shrikes
یکی از تعارض‌های برجای‌مانده در نام فارسی پرندگان ایران، ویرایش نام دو گونۀ «سنگ‌چشم دم‌سرخ و سنگ‌چشم تورانی» است. همان طور که می‌دانیم در گذشته دور تنها یک گونه با نام فارسی «سنگ‌چشم دم‌سرخ» و با نام انگلیسی Isabelline Shrike و نام علمی Lanius isabellinus وجود داشت (اسکات و همکاران 1354). پس از جدا شدن گونۀ Lanius phoenicuroides یعنی «سنگ‌چشم تورانی» که چندین سال با نام انگلیسی Turkestan Shrike نامیده می‌شد، سپس نام انگلیسی این گونه، به Red-tailed Shrike تغییر یافت.
به هر روی، اکنون در فهرست‌های پرندگان ایران، دو گونۀ زیر را داریم:
سنگ‌چشم دم‌سرخ Isabelline Shrike, Lanius isabellinus
و
سنگ‌چشم تورانی Red-tailed (Turkestan) Shrike, Lanius phoenicuroides.
همان‌طور که می‌دانیم برای گونۀ سنگ‌چشم تورانی، علاوه بر کاربرد نام انگلیسی Turkestan Shrike، اکنون در فهرست‌های پرندگان جهان، نام انگلیسی Red-tailed Shrike به کار می‌رود که با نام فارسی «سنگ‌چشم دم‌سرخ» و با نام انگلیسی Isabelline Shrike تعارض دارد.
بنابر این، باید یادآور شد که گرچه نام فارسی "سنگ چشم تورانی" در ایران شناخته شده است اما اکنون دیگر نام انگلیسی Turkestan Shrike نام انگلیسی اولویت‌دار این گونه نیست بلکه نام دوم این گونه است. همچنین نیاز به یادآوری است که اکنون نام انگلیسی Red-tailed Shrike با نام لاتین این گونه Lanius phoenicuroides به معنی «دم‌سرخ» هماهنگی دارد و همین موضوع سبب پایداری بیشتر نام Red-tailed در فهرست‌های پرندگان جهان شده است. افزودن بر این، مشابهت نام انگلیسی Isabelline Shrike با نام علمی آن یعنی Lanius isabellinus، سبب پایداری نام انگلیسی Isabelline در فهرست‌های پرندگان جهان شده است.
بر این اساس، نام فارسی کنونی «سنگ‌چشم دم‌سرخ»، دارای تعارض شدید با نام انگلیسی گونه دیگر، یعنی سنگ‌چشم تورانی است (یا به عبارتی تعارض ضربدری نام انگلیسی و نام فارسی برای دو گونه سنگ‌چشم). بر این اساس، زودتر باید این تعارض نام چالش‌برانگیز را برای پرنده‌نگرها و پرنده‌شناسان حل کرد.
با پشتِ سر گذاشتن تجربه‌ای مشابه دربارۀ تعارض نام آبچلیک‌های پاسرخ خالدار و آبچلیک خالدار پاسبز در یک دهۀ گذشته، چگونگی حل آن توضیح داده می‌شود. اکنون راه حل این است که در گام چندسالۀ نخست، نام «سنگ‌چشم دم‌سرخ» به عنوان نام مشترک برای هر دو گونه برگزیده شود و سپس نام تورانی برای Red-tailed (Turkestan) Shrike به کار رود و برای گونۀ دیگر یعنی Isabelline Shrike، نام تکمیلی برگزیده شود. در گام چندسالۀ دوم، پس از رواج سه‌نامی برای این دو گونه در یک دوره زمانی مشخص، سپس می‌توان نام خاص هر یک از این دو گونه و هماهنگ با نام انگلیسی را در اولویت قرار داد، یعنی نام تورانی را در درون پرانتز قرار داد و برای گونۀ دوم نیز نام دم‌سرخ را در درون پرانتز قرار داد. در گام چندسالۀ سوم، می‌توان پس از رواج نام فارسی هماهنگ با نام انگلیسی واطمینان از حل مشکل و کاربرد آسان این دو نام برای پرنده‌نگرها، نام‌های درون پرانتز را حذف کرد. برآورد می‌شود که این تغییر نیاز به دستِ‌کم یک دهه گذر زمان باشد تا به‌تدریج به رواج نام درست این دو گونه دست یابیم.
برای جایگزینی نام «سنگ‌چشم دم‌سرخ»، به بررسی گزینه‌های پیش رو می‌پردازیم.
یکی از گزینه‌ها، گزینش نام بر اساس نوع زیستگاه یعنی "سنگ‌چشم دم‌سرخ دشتی" بود، چون ما در پرندگان ایران، گونۀ «چکچک دشتی» با نام انگلیسی Isabelline Wheatear را نیز داریم که بر اساس نوع زیستگاه این گونه، نام دشتی برگزیده شده است. حتی پراکنش جغرافیایی جهانی گونۀ «چکچک دشتی» و «سنگ‌چشم دم‌سرخ» نیز بر هم منطبق است. (البته نام دشتی در یک زیرگونه از سنگ‌چشم خاکستری بزرگ، یعنی "سنگ‌چشم خاکستری دشتی" نیز به کار می‌رود که در گذشته گونه‌ای مستقل بود ولی اکنون تبدیل به یک زیرگونه از سنگ‌چشم خاکستری بزرگ شده است.)
گزینۀ دوم، گزینش نام بر اساس رنگ بدن بود که در نام انگلیسی، واژۀ
Isabelline به کار رفته است و به رنگ ترکیبی کرم-قهوه‌ای-خاکستری اشاره دارد و نزدیک‌ترین نام رنگ فارسی برای آن، رنگ اُخرایی است که به رنگ گِل اُخرا اشاره دارد. در هر صورت، ما نام‌های سنگ‌چشم خاکستری و سنگ‌چشم قهوه‌ای را نیز داریم و به نظر می‌رسد که بر اساس رنگ بدن و ریخت‌شناسی این گونه، رنگ «اُخرایی» گزینۀ شایسته‌ای برای این گونه باشد.
یادآوری می‌شود که در بررسی‌های پیشین برای حل این تعارض، رنگ حنایی هم پیشنهاد شده بود، اما رنگ حنایی، رنگی رایج در بسیاری از گونه‌های سنگ‌چشم است. همچنین، رنگ حنایی به طور کامل از رنگ اُخرایی متفاوت است. افزون بر این، در فهرست‌های پرندگان ایران، نام «سنگ‌چشم دمگاه‌حنایی» نام اولویت‌دار فارسی به جای «سنگ‌چشم دم‌دراز» بوده است (اسکات و همکاران 1354، فیروز 1379، ادهمی 1384، منصوری 1379، 1387، 1392، کابلی و همکاران 1395، مبصر 1395، خالقی‌زاده و همکاران 2017). نکتۀ دیگر اینکه، نام دیگر سنگ‌چشم تورانی نیز، «سنگ‌چشم دم‌حنایی» Roufous-tailed Shrike بود که ترجمه نام لاتین phoenicuroides بوده است. بنابر این، با توجه به توضیح‌های بالا، از پیشنهاد کاربرد نام «حنایی» پرهیز شد.
با توجه به توضیح‌ها بالا، برای رفع مشکل تعارض نام بین دو گونۀ موجود با نام فارسی «سنگ‌چشم تورانی» و «سنگ‌چشم دم‌سرخ»، نام تکمیلی برای Red-tailed (Turkestan) Shrike به شکل «سنگ‌چشم دم‌سرخ تورانی» خواهد آمد. اما برای تکمیل نام «سنگ‌چشم دم‌سرخ» (Isabelline Shrike)، از بین دو گزینۀ پیشنهادشده، یعنی «سنگ‌چشم دم‌سرخ دشتی» و «سنگ‌چشم دم‌سرخ اُخرایی»، پس از رای‌گیری در میان اعضا و همکاران کمیتۀ ثبت پرندگان ایران، گزینۀ «سنگ‌چشم دم‌سرخ دشتی» با رای حداکثر برگزیده شد.
بر پایۀ همۀ آنچه که در نوشتار بالا یاد شد، ازین پس نام این گونه در فهرست‌های پرندگان ایران به شکل زیر خواهد آمد.
سنگ‌چشم دم‌سرخ دشتی
Isabelline Shrike
Lanius isabellinus
سنگ‌چشم دم‌سرخ تورانی
Red-tailed (Turkestan) Shrike
Lanius phoenicuroides
*****
