کمیته ثبت پرندگان ایران Iran Bird Records Committee

یکی از گونه‌های پرندگان ایران حواصیل سبز با نام انگلیسی Striated Heron و نام علمی Butorides striata است. پدیدار شدن نام حواصیل سبز ابتدا در کتاب پرندگان ایران (اسکات و همکاران 1354) رخ داد که در آن زمان، با نام انگلیسی Little Green Heron نامیده می‌شد. در سال‌های بعد واژۀ Green از نام انگلیسی این گونه حذف شد و در هماهنگی با نام علمی آن، تبدیل به Striated Heron شد اما نام فارسی آن همچنان «حواصیل سبز» باقی ماند. از نام‌های دیگر این گونه، «حواصیل سبز کوچک»، «حواصیل پشت‌سبز» و «حواصیل حرا (مانگرو)» است.

 

اما باید توجه داشت که یکی دیگر از گونه‌های مشابه از همین سرده در جهان، حواصیل سبز با نام انگلیسی Green Heron و با نام علمی Butorides virescens است که واژۀ virescens در نام علمی به معنی «سبزفام» است. این گونه در آمریکای مرکزی و شمالی زیست می‌کند.

 

از دیدگاه آرایه‌شناختی، این دو گونه، آرایه خواهر (Sister taxa) هستند و با نام حواصیل‌های پشت‌سبز (Green-backed Heron) خوانده می‌شوند.

 

همان‌طور که دیده می‌شود، نام فارسی کنونی «حواصیل سبز» برای Butorides striata که در ایران زیست می‌کند، با نام علمی و انگلیسی رایج این گونه دارای تناقض است، در حالی که نام «حواصیل سبز» برای گونۀ دیگر که در قارۀ آمریکا زیست می‌کند، مناسب است. بنابراین پرنده‌شناسان و پرنده‌نگرهای ایرانی که علاقه‌مند به پرندگان جهان هستند و بخواهند در زمان ترجمه نام گونه‌های مشابه از نام فارسی بهره‌گیری کنند، دچار تضاد کاربرد نام فارسی خواهند شد.

 

بنابر این، پیشنهاد شد که نام فارسی این گونه از حواصیل‌ها که در ایران زیست می‌کند (Butorides striata)، با نام علمی و انگلیسی آن هماهنگ شود و از این پس نام «حواصیل راه‌راه» در اولویت قرار گیرد.همچنین نام رایج کنونی «حواصیل سبز» برای تغییر تدریجی نام فارسی این گونه در داخل پرانتز آورده شود تا پس از یک دورۀ گذار، به تدریج نام «حواصیل راه‌راه» در منابع فارسی رواج یابد.

 

این پیشنهاد پس از رای‌گیری و کسب آرای حداکثر توسط اعضا و مشاوران کمیته ثبت پرندگان ایران پذیرفته شد. بنابر این، از این پس، نام این گونه در فهرست‌های پرندگان ایران به شکل زیر خواهد بود.

حواصیل راه‌راه (سبز)

Striated Heron

Butorides striata

*****

نام فارسی گروه زیرگونه‌ای شاهینهای کوهی

Persian name of Barbary Falcon group

 

یکی از تناقض‌های برجای‌مانده در نام‌گذاری فارسی پرندگان ایران، نام گروه زیرگونه‌ای Barbary Falcon “pelegrinoides” است.

 

در گذشته گونه Peregrine Falcon با نام بحری و

گونه Barbary Falcon با نام شاهین نامیده می‌شدند.

 

با توجه به ادغام دو گونه شاهین و بحری در سال‌های گذشته، برای نام مشترک این دو گروه، واژۀ اصیل و پرکاربرد "شاهین" برگزیده شد. همچنین در پاییز 1398، نظرخواهی برای تکمیل نام فارسی این گونه انجام شده بود و از بین سه گزینه شاهین بربری، شاهین گرمسیری و شاهین معمولی، نام «شاهین معمولی» برای این گونه برگزیده شده بود. بر همین اساس، برای تفکیک این گونه به دو گروه زیرگونه‌ای که در گذشته، هریک خود گونه مستقلی بودند،

برای Peregrine Falcon، نام «شاهین بحری» و

و برای Barbary Falcon نیز نام "شاهین معمولی" به کار رفته بود.

 

نیاز به یادآوری است که گروه زیرگونه‌ای «شاهین‌های بحری» Peregrine Falcon “peregrinus” دارای دو زیرگونۀ زیر است که از ادامه توضیح صرف نظر می‌کنیم:

• شاهین سیبری (سینه‌سفید)

Siberian Falcon

Falco peregrinus calidus Latham, 1790

• شاهین مدیترانه‌ای (تُرکی)

Mediterranean Falcon

Falco peregrinus brookei Sharpe, 1873

 

اما گروه زیرگونه‌ای «شاهین‌های معمولی (کوهی)» Peregrine Falcon “pelegrinoides” دارای دو زیرگونۀ زیر است:

• شاهین پسِ‌سر‌سرخ (شاهین آسیای میانه، شاهین شور)

Red-naped Shaheen (Central Asian Falcon)

Falco peregrinus babylonicus Sclater, PL, 1861

• شاهین عربی (باربِری)

Arabian (Barbary) Falcon

Falco peregrinus pelegrinoides Temminck, 1829

 

همان‌گونه که می‌بینیم گونۀ پیشین شاهین یا «شاهین معمولی» دارای دو زیرگونه است که برای زیرگونۀ F. p. babylonicus نام فارسی «شاهین پسِ‌سرسرخ» رایج است و برای زیرگونۀ F. p. pelegrinoides نام فارسی «شاهین عربی (باربری)» بیشتر به کار می‌رود.

 

اگرچه نام «شاهین معمولی» در سال 1398 پیشنهاد شده بود، دو سال پس از این پیشنهاد، پیروی از سیاست حفاظتی «پرهیز و کاهش کاربرد واژۀ معمولی در نام‌گذاری پرندگان» مورد پذیرش اعضای کمیتۀ ثبت پرندگان ایران قرار گرفت. بنابر این، ادامۀ کاربرد نام «شاهین معمولی» چندان پسندیده نبود. ضمن اینکه گاهی نام «شاهین معمولی» برای «شاهین بحری» هم به کار می‌رود.

 

برای رفع این تناقض، یک بررسی تاریخی دربارۀ نام این شاهین یعنی گروه زیرگونه‌ای Barbary Falcon انجام شد.

 

نخستین نامی که برای این گروه در منابع فارسی دیده می‌شود، در کتاب بازنامۀ نسوی (ص 159) و مربوط به سدۀ پنجم قمری است که در این کتاب از نام «شاهین کوهسار» یاد شده است:

«و سلطان طغرل را از ماوراء النهر شاهینی کوهساری آورده بودند که ...»

«شاهینان کوهساری نیک پر و شکارکننده باشند ازین دیار، خاصه آنکه به سمنان همی گیرند. ...»

 

همچنین دومین نامی که برای این گروه دیده می‌شود، در کتاب بازنامۀ نوشیروانی (ص 37) مربوط به سدۀ یازدهم قمری است که دو نام شاهین بحری و شاهین کوهی یاد شده‌اند و نوشته است که:

«و اما شاهین بحری میل به گرمی و تری دارد. بیماری وی بلغم است.»

«شاهین کوهی گرم‌تر است. مزاج وی به سردی گراید. اما گرم و تراست از همه».

 

در بازنامه ناصری نوشتۀ تیمور میرزا، نمی‌توان نام دقیقی برای این گروه از شاهین‌ها یافت، چرا که می‌نویسد: «بدان که «شاهین توری»  [که با تور گرفته می‌شود] و «بحری» یکی‌اند، فرقی ندارند، مگر بحری با قوت‌تر و درشت‌تر است و جرئت بحری هم زیاده از شاهین توری است، چرا که اصل آن رومی است.»

در ادامه نیز می‌گوید: «بعد بحری است به اعتقاد من همان «شاهین رومی» است، چرا که معاینه [به عینه] دیده‌ام آن قدر فرق دارد که از آشیانه پریده است و او را با تور گرفته‌اند.»

 

در نام‌های دیگری که برای شاهین‌ها به کار رفته است، در کتاب بلانفورد، نام «شاهین فارسی» نیز برای شاهین‌های جنوب ایران است و «شاهین پنجاب» برای شاهین‌های شرق و جنوب ایران یادشده است.

 

بلانفورد دربارۀ شاهین می‌نویسد: «فالکونی که از کوه‌های کرمان (پاریز) توسط مارکوپولو توصیف شده است، نمی‌تواند گونه‌ای به جز این باشد.»

وی همچنین می‌نویسد: «جهانگردان قدیمی می گویند که در کوهستان‌های کرمان، بهترین شاهین‌های دنیا یافت می‌شوند. این شاهین‌ها نسبت به «بحری» اندازه کوچک‌تری دارند، ناحیه سینه، زیر گردن و بین ران‌های آن‌ها قرمزرنگ است.»

 

نیاز به یادآوری است که گاهی نام «شاهین اصلی» نیز برای این گروه به کار می‌رود. در عین حال، نام «شاهین اصلی» در میان گویش‌های ایرانی، در بندر لنگه برای «بالابان» هم به کار می‌رود. به هر روی، کاربرد واژۀ «اصلی» معنای گنگی دارد و گاه به منظور فروش شاهین‌ها به کار می‌رود و به معنی این است که تقلبی نیست.

 

از نام‌های دیگر این گروه، شاهین جبل یا جبلی است که در برابر شاهین بحری قرار می‌گیرد.

 

گفتنی که نام «شاهین شور» برای یکی از زیرگونه‌ها (F. p. babylonicus) که در ایران نیز دیده می‌شود به کار می‌رود.

 

بنابر این، به نظر می‌رسد که در منابع قدیمی‌تر دو نام «شاهین کوهسار» و «شاهین کوهی» از نخستین نامهای فارسی این گروه هستند. همچنین با توجه به زیستگاه زادآوری این گروه زیرگونه‌ای، نامی با ریشه واژۀ «کوه» شایسته‌تر از دیگر نام‌های به‌کاررفته مانند «شاهین فارسی»، «شاهین پنجاب» و «شاهین توری» هستند (که متفاوت از «شاهین بحری» هم بودند).

 

بر این اساس، پس از رای‌گیری برای گزینش نام فارسی از بین «شاهین کوهسار» و «شاهین کوهی»، گزینۀ «شاهین کوهی» با رای بیشتر برگزیده شد که در برابر گروه زیرگونه‌ای دیگر یعنی «شاهین بحری» قرار می‌گیرد.

 

نکتۀ دیگر اینکه، به نظر می‌رسد که برای نشان دادن اینکه این نام، برای کاربرد یک گروه زیرگونه‌ای است، بهتر است که پسوند جمع «ها» نیز به این نام افزوده شود تا جایگاه آرایه‌شناختی این نام، برای خوانندگان سریع‌تر آشکار شود. برای نمونه، می‌گوییم گروه زیرگونه‌ای «شاهین‌‌های کوهی» دارای دو زیرگونه است؛ یا هنگامی که به شاهینی می‌رسیم که شناسایی زیرگونۀ آن دشوار است ولی می‌توانیم گروه زیرگونه‌ای آن را تعیین کنیم، می‌گوییم آن پرنده از «شاهین‌‌های کوهی» است یا از گروه «شاهین‌‌های بحری» است.

 

بنابر این، ازین پس، در فهرست‌های پرندگان ایران برای گروه زیرگونه‌ای Barbary falcon که دارای دوزیرگونۀ F. p. babylonicus  و F. p. pelegrinoides است، نام فارسی «شاهین‌های کوهی» به کار خواهد رفت.

 

گروه زیرگونه‌ای «شاهین‌های کوهی»

Barbary Falcon (group)

Falco peregrinus [pelegrinoides group]

*****

گزینش نام سهره طلایی تاج خاکستری

Persian name of Grey-crowned Goldfinch

 

یکی از گونه‌های کنونی پرندگان ایران، با نام انگلیسی

Grey-crowned Goldfinch

و نام علمی

Carduelis caniceps

است که به‌تازگی از گونۀ سهره طلایی اروپایی جدا شده است.

 

برای گزینش نام فارسی این گونه، دو گزینه پیش رو وجود داشت:

1. ترجمۀ نام انگلیسی و 2- ترجمۀ نام لاتین.

 

اگر بخواهیم نام انگلیسی این گونه را ترجمه کنیم، «سهرۀ طلایی تاج‌خاکستری» نامیده می‌شود. از ویژگی‌های متفاوت این گونه نسبت به سهرۀ طلایی اروپایی، نداشتن نوار تیرۀ سیاه در بالای سر و کنار گردن تا دور گردن است. به همین دلیل، گونۀ مورد نظر دارای تارک خاکستری و کنار گردن خاکستری است.

نیاز به یادآوری است که پیشانی و چانۀ سرخ‌رنگ در این گونه و سهرۀ طلایی اروپایی مشترک است و به همین دلیل در نام انگلیسی، برای بیان دقیق‌تر ویژگی ریخت‌شناسی و استثناء قرار دادن رنگ سرخ در پیشانی و چانه، واژۀ تاج یا تارک (crown) به کار رفته است.

 

همچنین اگر بخواهیم نام علمی این گونه را ترجمه کنیم،

caniseps به معنی «سرخاکستری» (واژۀ canus به معنی خاکستری و واژۀ ceps به معنی سر) است. اگر ترجمۀ نام لاتین را در نظر بگیریم، این نام کوتاه‌تر، روان‌تر و به دلیل پایداری نام‌های علمی، ماندگارتر است.

 

به هر روی، پس از رای‌گیری از بین دو گزینۀ «سهرۀ طلایی تاج‌خاکستری» و «سهرۀ طلایی سرخاکستری»، گزینه نخست یعنی «سهرۀ طلایی تاج‌خاکستری» با رای بیشتر برگزیده شد. بنابر این، ازین پس در فهرست‌های پرندگان ایران نام این گونه به شکل زیر خواهد آمد:

 

سهره طلایی تاج‌خاکستری

Grey-crowned Goldfinch

Carduelis caniceps

*****

یادداشتی دربارۀ نامهای فارسی پلیکان و پیشنهاد نام لمبر

 

 

یکی از گروه‌های پرندگان ایران پلیکان با نام انگلیسی Pelican است.

 

یکی از گروه‌های پرندگان جهان و ایران پلیکان‌ها هستند. هشت گونه پلیکان در یک سرده به نام Pelecanus و در یک تیرۀ تک‌نماد (Monotypic) Pelecanidae و در راستۀ Pelecaniformes جای دارند.

 

در فرهنگ و زبان فارسی تاکنون چندین نام برای این گروه از پرندگان به کار رفته بود. در فهرست جرویس رید (1958) با نام « مرغ سقا» آمده بود. در کتاب اسکات و همکاران (1354) و فیروز (1379)، آوانگاری نام انگلیسی این گروه یعنی «پلیکان» به کار رفت. حبیبی و راعی (1373) در یک تلاش ارزشمند، برای نخستین بار یکی از نام‌های محلی و رایج این پرنده در شمال کشور یعنی «لَمبَر» را برای این گروه برگزیدند. ادهمی (1384) دوباره نام «مرغ سقا» را برای آن به کار برد اما منصوری (1379، 1387، 1393) و همچنین کابلی و همکاران (1395) و مبصر (1395) باز هم نام پلیکان را ادامه دادند. خالقی‌زاده و همکاران (2017) نیز، پلیکان را به عنوان اصلی (و نام مرغ سقا را به عنوان نام دوم) آوردند. کاربرد نام «مرغ سقا» به دلیل باور مردم در برخی از اقوام ایران بوده است که به دلیل بزرگ بودن کیسۀ گلویی در این پرندگان و پر شدن آن از آب در زمان صید ماهیان، به سقا یا فرد آب‌دهنده به دیگران در دشت کربلا نسبت می‌دادند. بررسی‌های نشان داد که گروه زیست‌شناسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز، نام «مرغ سقا» را برای این گروه برگزیده بود. به هر روی، از زمان معرفی نام «مرغ سقا»، این نام در زبان فارسی رسمی رواج چندانی پیدا نکرد.

 

بر پایۀ آنچه که یاد شد، پژوهشی دربارۀ نام‌های فارسی و محلی رایج این پرندگان انجام شد تا نام فارسی جایگزین و شایسته برای این گروه پیشنهاد شود. ابتدا باید یادآور شد که در گذشته‌های دور، نام «حواصِل» برای پلیکان‌ها به کار می‌رفت. در فرهنگ‌های لغت قدیم نام حوصِل و مرغ سقا یا پلیکان به یک نوع پرنده اطلاق می‌شد. واژۀ عربی حوصِل به معنی کیسه و چینه‌دان است. همچنین واژۀ حوصله، به معنی بردباری، گنجایش و چینه‌دان است. استاد امیرحسین یزدگردی (روانشاد) کتابی در باب حواصیل و بوتمیار (500 صفحه، چاپ 1371) نوشته‌اند. در این کتاب منابع و مآخذ مختلف را به کار گرفته‌اند. جالب آنکه، نام کنونی این پرنده در زبان اردو که به زبان فارسی نزدیک است، هنوز «حواصل» است.

 

این پرنده در گویش‌های مختلف ایران، با نام‌های گوناگونی نامیده می‌شود. در فریدونکنار به این پرنده مرغ سقا، در انزلی موری، در کرکان (انزلی) مورو، در انزلی مُهره و مِئوره، در سیستان و بلوچستان کِمو، در بوشهر باپی، در کردی هورامی، ماساوچین (به معنی ماهی‌گیر)، در کردی کلهری، چَلک، در سورانی کَلک، کَلگ، سَقاو، سَقا قوش (به معنی مرغ سقا)، در ارومیه و سولدوز سقاقوشی، و در آذری قوتان و در ترکمنی قوتان به کار رفته‌اند (خالقی‌زاده 1400).

 

نام رایج این پرنده در کیاشهر و امیرکلایه به پلیکان لَمبَر است و نیز در بهشهر و بابل و غرب گلستان به آن لَمبِر گویند. در کتاب جانورشناسی عمومی مهره‌داران (حبیبی و راعی 1373) نام راستۀ آن را لمبرسانان (یا سقاشکلان) و زیرراستۀ «لَمبریان» نامیدند. بر اساس بررسی انجام‌شده، واژۀ فارسی لَمبَر به معنی­های گوشت سُرین و فربه، کفل، ران؛ همچنین شکم دادن، تکان و لرزش است. لَمبُر زدن را به معنی سرریز شدن آب از روی ظرف مایع پرشده نیز گفته­‌اند.

 

بنابر این کاربرد واژۀ فعلی و اسمی «لمبر» در زبان فارسی، کوتاه و دوهجایی بودن این نام، کاربرد نام رایج محلی در گویش‌های گیلکی و طبری در سه استان شمالی کشور و نیز کاربرد نام لمبر در کتاب جانورشناسی مهره‌داران سبب شد تا نام رسمی‌تر و رایج‌تر «لَمبر» به عنوان فارسی جایگزین برای این گروه از پرندگان ئر اولویت قرار گیرد و به عنوان نام دوم در کمیتۀ ثبت پرندگان ایران پذیرفته شود. بدین ترتیب، از چند سال پیش در فهرست‌های پرندگان ایران و استان‌ها نام «لَمبَر» به عنوان نام فارسی این گروه در درون پرانتز آورده می‌شود تا به‌تدریج رواج بیشتری یابد.

 

*****

درخواست به روزرسانی حضور سهره طلایی در استانها

 

به آگاهی پرنده‌شناسان و پرنده‌نگرهای ارجمند کشور می‌رساند که بر اساس آرایه‌شناسی جدید، گونۀ «سهرۀ طلایی تاج‌خاکستری» از گونۀ «سهرۀ طلایی اروپایی» جدا شده است. بر همین اساس و بر پایۀ منابع موجود، گونۀ سهرۀ طلایی تاج‌خاکستری به فهرست پرندگان در استان‌های گلستان، خراسان شمالی، خراسان رضوی، کرمان و فارس افزوده شده است. چنانچه هر یک از بزرگواران پرنده‌نگر، رکوردی از گونۀ «سهرۀ طلایی تاج‌خاکستری» در استان‌های دیگر همراه با عکس و جزءیات رکورد به آگاهی دیگران برسانند.

 

همچنین با توجه به این طبقه‌بندی جدید، حضور گونۀ سهرۀ طلایی اروپایی در استان‌های خراسان شمالی، خراسان رضوی، سمنان، یزد، اصفهان، کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان دوباره باید بازبینی شود. چنانچه در این استانها در این استان‌ها گونۀ سهرۀ طلایی اروپایی ثبت شده است، همراه با عکس و جزئیات رکورد به آگاهی دیگران رسانده شود.

 

با سپاس فراوان

ابوالقاسم خالقی‌زاده

دبیر کمیتۀ ثبت پرندگان ایران

23 آبان 1403

ویرایش نام سسک چیفچاف کوهی به کوهستان

Edition of Persian name of Mountain Chiffchaff

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران با نام کنونی «سسک چیف‌چاف کوهی» است که در گذشته با عنوان «سسک چیف‌چاف هیمالیایی» نامیده می‌شد. به دلیل اینکه نام انگلیسی این گونه

Mountain Chiffchaff

بود و «هیمالیایی» تنها یکی از زیرگونه‌های این گونه بود، در سال‌های گذشته تلاش شد تا برای حل این تعارض نامی این، بین نام فارسی و انگلیسی این گونه هماهنگی ایجاد شود که نام «سسک چیف‌چاف کوهی» پیشنهاد شد.

 

همان‌گونه که در بررسی پیشین دربارۀ سارگپۀ کوهی بیان شد، واژۀ «کوهی» در نام فارسی گونه‌های ایران، دستِ‌کم در برابر چهار واژۀ انگلیسی به کار رفته است که عبارتند از:

Alpine, Rock, Crag, Upland

و در گونه‌های

• بادخورک کوهی Alpine swift Tachymarptis melba
• صعوه کوهی Alpine Accentor Prunella collaris
• گنجشک کوهی Rock Sparrow Petronia petronia
• زردپره کوهی Rock Bunting Emberiza cia
• طرقه‌های کوهی Rock Thrush Monticola spp.
• چلچله‌های کوهی Crag Martin Ptyonoprogne spp.
• سارگپۀ کوهی Upland Buzzard Buteo hemilasius

 

بر همین اساس، مقرر شد که در برابر نام گونه یا گروهی از پرندگان مشابه جهان که در نام انگلیسی آنها Mountain به کار رفته است، معادل فارسی «کوهستان» به کار رود، مانند:

1. چکچک کوهستان برای Mountain Wheatear Myrmecocichla monticola در برابر چکچک کوهی Northern Wheatear ایران

 

2. سارگپه کوهستان برای Mountain Buzzard Buteo oreophilus در در برابر سارگپۀ کوهی Upland Buzzard ایران

 

3. سهره‌های کوهستان برای Mountain Finch Leucosticte spp. در برابر سهرۀ کوهی Twite ایران

 

4. سلیم کوهستان برای Mountain Plover Charadrius montanus در برابر سلیم کوهی Eurasian Dotterel ایران

 

5. باقپک کوهستان برای Mountain Swiftlet Aerodramus hirundinaceus در برابر بادخورک کوهی Alpine Swift ایران

 

بنابر این، برای رفع تعارض نام‌های فارسی پرندگان با نام گونه‌های مشابه از پرندگان جهان، تلاش شد تا با حفظ نام فارسی پیشین برای این چند گونه ایرانی، واژۀ فارسی مناسب برای گونه‌های جهانی با نام انگلیسی Mountan برگزیده شود که با توجه به رواج واژۀ «کوهستان» در ترجمه آن، همین واژه برای آن برگزیده شد.

 

با نگاهی به نام انگلیسی پرندگان ایران، درمی‌یابیم که واژۀ Mountain،

تنها در نام یکی از گونه‌های ایران به نام

Mountain Chiffchaff Phylloscopus sindianus

دیده می‌شود. همچنین بررسی منابع نشان می‌دهد که زیستگاه زادآوری این گونه در مناطق کوهستانی به ارتفاع 2500 تا 4400 متر از سطح دریا را دربر می‌گیرد (کابلی و همکاران 1395).

 

با توجه به اینکه در منابع چاپ‌شدۀ پیشین نام فارسی این گونه «سسک چیف‌چاف هیمالیایی» بوده است (ادهمی 1384، منصوری 1379، مبصر 1395، خالقی‌زاده و همکاران 2017) و هنوز نام پیشنهادی «سسک چیف‌چاف کوهی» در کتاب‌ها و مقاله‌های فارسی نیامده است، اکنون فرصت مناسبی است تا با اصلاح پسوند نام این گونه، نام فارسی بهتر آن یعنی «سسک چیف‌چاف کوهستان» را برگزینیم.

 

این پیشنهاد با رای اکثریت اعضا و مشاوران کمیته ثبت پرندگان ایران پذیرفته شد. بنابراین، از این نام این گونه در فهرست‌های پرندگان ایران و استان‌ها، به شکل زیر نوشته خواهد شد.

 

سسک چیف‌چاف کوهستان

Mountain Chiffchaff

Phylloscopus sindianus

 

*****

یادداشتی دربارۀ نامهای فارسی و نام بال آتشی برای فلامینگو

Note on Persian name of Flamingo

 

 

یکی از گروه‌های پرندگان ایران فلامینگو با نام انگلیسی Flamingo است.

 

یکی از گروه‌های پرندگان جهان و ایران فلامینگوها هستند. شش گونه فلامینگو در سه سرده به نام‌های Phoenicopterus, Phoeniconaias, Phoenicoparrus جای دارند. این سه سرده در یک تیرۀ Phoenicopteridae و در راستۀ Phoenicpteriformes قرار دارد. نیاز به یادآوری است که این راسته دارای یک تیره تک‌نماد (Monotypic) است، یعنی تنها یک تیره دارد. شش گونه فلامینگوی جهان عبارتند از:

 

سردۀ «بال‌آتشی‌ها» Phoenicopterus

Greater Flamingo Phoenicopterus roseus

American Flamingo Phoenicopterus ruber

Chilean Flamingo Phoenicopterus chilensis

 

سردۀ «بال‌آتشی‌های کوچک» Phoeniconaias

Lesser Flamingo Phoeniconaias minor

 

سردۀ «پرصورتی‌ها» Phoenicoparrus

Andean Flamingo Phoenicoparrus andinus

James's Flamingo Phoenicoparrus jamesi

 

در فرهنگ و زبان فارسی تاکنون چندین نام برای این گروه از پرندگان به کار رفته بود. نخستین نام فارسی منتشرشده برای این گروه، «غازِ سرخ» توسط بلنفورد (1876) بود. در فهرست جرویس رید (1958) با نام «مرغ حسین» آمده بود. در کتاب اسکات و همکاران (1354) و فیروز (1379)، آوانگاری نام انگلیسی این گروه یعنی «فلامینگو» به کار رفت. در عین حال، طلعت حبیبی (1371)، نام «مرغ آتشین» را برای آن برگزید. همچنین ادهمی (1384) نام «مرغ حسینی» را به کار برد، اما منصوری (1379، 1387، 1393) و همچنین کابلی و همکاران (1395)، مبصر (1395) نام فلامینگو را ادامه دادند. خالقی‌زاده و همکاران (2017) نیز فلامینگو را به عنوان اصلی و نام مرغ حسینی را به عنوان نام دوم آوردند. کاربرد نام «مرغ حسین» یا «مرغ حسینی» به دلیل باور مردم در برخی از اقوام بوده است که رنگ سرخ در بال این پرنده را به شهادت و سرخی خون امام حسین (ع) نسبت می‌دادند. به هر روی، این نام در زبان فارسی رسمی رواج پیدا نکرد.

 

بررسی‌های نشان داد که گروه زیست‌شناسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در یک تلاش ارزشمند، نام «بال‌آتشی» را برای این گروه برگزید. نگاهی به نام لاتین سردۀ Phoenicopterus نشان می‌دهد که واژۀ Phoinix به معنی سرخ، زرشکی، ارغوانی یا صورتی و واژۀ لاتین pteros به معنی بال است.

بر این اساس نام «بال‌آتشی» دارای هماهنگی بین دو بخش نام فارسی با دو بخش نام لاتین این گروه است. واژۀ «آتش» هم بر اساس یکی از نام‌های پیشین این گروه است و هم اینکه بسیاری از زمان‌ها فلامینگوها از فاصلۀ دور دیده می‌شوند و رنگ سرخ/صورتی بال آنها همراه با درخشش موجی، تداعی‌کنندۀ شعلۀ آتش نیز است.

 

با یادآوری دو دلیل گفته‌شده همراه با دلیل پذیرش فرهنگستان زبان فارسی، سبب شد تا نام فارسی «بال‌آتشی» به عنوان نام فارسی این گروه اولویت یابد و توسط کمیتۀ ثبت پرندگان ایران نیز پذیرفته شود. بدین ترتیب، از چند سال پیش، در فهرست‌های پرندگان ایران و استان‌ها نام «بال‌آتشی» به عنوان نام فارسی این گروه در درون پرانتز آورده می‌شود تا به‌تدریج بیشتر رواج یابد.

 

*****

تغییر نام سارگپه‌های جنگلی به سارگپه‌های عسل‌خوار

Persian name of Honey Buzzards

 

گروه پرندگان با نام «سارگپه‌های عسل‌خوار» و با نام انگلیسی Honey Buzzard در جهان دارای چهار گونه است و نام لاتین سردۀ آن نیزPernis است. همان‌طور که در نام انگلیسی این گونه‌ها، دیده می‌شود، واژۀ "Honey Buzzard" به  کار رفته است. از ویژگی‌های بارز این گروه از پرندگان، تغذیه از عسل است و به دلیل نوع رفتار تغذیه‌ای آنها، این رفتار در نام‌گذاری انگلیسی آنها نیز بازتاب داده شده است. بنابر این، نام «سارگپۀ عسل‌خوار» به عنوان یک نام عمومی تلقی می‌شود. این سرده دارای گونه‌های زیر است.

سارگپۀ عسل‌خوار اروپایی/اوراسیایی

Pernis apivorus

سارگپۀ عسل‌خوار تاجدار/کاکلدار/خاوری

Pernis ptilorhynchus

سارگپۀ عسل‌خوار نواردار/نواری

Pernis celebensis

سارگپۀ عسل‌خوار فیلیپینی

Pernis steerei

 

همان‌طور که می‌دانیم تاکنون دو گونه از پرندگان ایران، با نام "سارگپه جنگلی" نامیده می‌شدند.

"سارگپۀ جنگلی (سارگپۀ عسل‌خوار) اروپایی"

European Honey Buzzard

"سارگپۀ جنگلی (سارگپۀ عسل‌خوار) تاجدار"

Crested Honey Buzzard

 

در عین حال، ما در پرندگان جهان گونه دیگری به نام Forest Buzzard با نام علمی Buteo trizonatus هم داریم.

بنابر این، برای هماهنگی بیشتر با فهرست‌های پرندگان جهان و کاهش تعارض‌های نامی با یکدیگر، نیاز به تغییر نام فارسی دو گونه Honey buzzard وجود داشت. در دی 1400 رای‌گیری برای گزینش نام ترجیحی برای این دو گونه انجام شد و برای نام جایگزین، دو واژۀ "عسلی" و "عسل‌خوار" پیشنهاد شدند که پس از رای‌گیری، گزینه "عسل‌خوار" ترجیح داده شد. سپس، برای ایجاد یک روند تدریجی، از تاریخ 7 دی 1400 نام «عسل‌خوار» به عنوان نام دوم این دو گونه در فهرست‌های پرندگان ایران افزوده شد (http://iranbirdrecords.ir/1400/10/07/Persian%20name%20of%20Honey%20Buzzard).

 

همچنین نیاز به یادآوری است که در نخستین نام‌گذاری برای این گونه‌ها، در فهرست پیشنهادی پرندگان ایران (جرویس رید 1337)، نام فارسی سارگپۀ عسل‌خوار برای Honey Buzzard پیشنهاد شده بود (یادآوری می‌شود که در فهرست ایشان، نام «سنقر» برای «سارگپه‌ها» به کار رفته بود!).

 

اکنون پس از گذشت سه سال از معرفی واژۀ «عسل‌خوار» به عنوان نام دوم، به نظر می‌رسد که بهتر است زودتر نام «سارگپۀ عسل‌خوار» به عنوان نام اصلی و اول این دو گونه برگزیده شود. با این تغییر همزمان به چهار هدف زیر خواهیم رسید:

1. کاربرد نخستین نام فارسی در منابع پرنده‌شناسی کشور
2. یادآوری رفتار تغذیه‌ای ویژه این گروه
3. هماهنگی نام فارسی و انگلیسی این گروه
4. رفع تعارض میان نام فارسی گونه‌های پرندگان ایران و جهان

 

اکنون پس از نظرخواهی دوباره برای اولویت دادن نام سارگپۀ عسل‌خوار، با رای موافق پاسخ‌دهندگان این اولویت پذیرفته شد. بدین ترتیب، ازین پس نام فارسی این دو گونه به شکل زیر نوشته خواهد شد.

«سارگپۀ عسل‌خوار (سارگپۀ جنگلی) اروپایی»

«سارگپۀ عسل‌خوار (سارگپۀ جنگلی) تاجدار»

 

*****

 

جرویس رید در سال 1337 (1958) نخستین فهرست پیشنهادی پرندگان ایران را چاپ کرد. وی در کتابچه خود برای نام فارسی Middle Spotted Woodpecker نام «دارکوب خالدار» را به کار برده بود. ایشان با قرار دادن این نام، در کنار نام فارسی دو گونۀ «دارکوب خالدار بزرگ» و «دارکوب خالدار کوچک»، ضمن ترجمۀ نام، اندازه مقایسه‌ای این سه گونه را مد نظر داشت.

 

یکی از اصول مهم در نام‌گذاری، حفظ نخستین نام به‌کاررفته در نوشتارهای علمی است. اگرچه این اصل برای نام‌های علمی به کار می‌رود، تا حد امکان می‌توان از آن برای نام‌های انگلیسی و فارسی نیز پیروی کرد.

 

این توضیح برای پشتیبانی از نام تغییریافتۀ «دارکوب سرسرخ» به «دارکوب خالدار میانی» ارائه شده است.

 

*****

تغییر نام انگلیسی اگرت میانی

Change of English name of Intermediate Egret

 

از ابتدای سال 2024 میلادی، در فهرست‌های پرندگان جهان، نام انگلیسی اگرت میانی (Ardea intermedia) از Intermediate Egret به Medium Egret تغییر کرده است. این تغییر از نسخه 14.1 آی.او.سی آغاز شد و پیش از در فهرست کلمنتس (Clements et al.) نیز به کار رفته بود.

 

بنابر این، نام انگلیسی این گونه در فهرست‌های پرندگان ایران نیز به شکل زیر تغییر می‌کند:

 

اگرت میانی

Medium Egret

Ardea intermedia

 

***

تغییر نام دارکوب سرسرخ به دارکوب خالدار میانی

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، با نام فارسی کنونی«دارکوب سرسرخ» و با نام انگلیسی

Middle Spotted Woodpecker

و نام علمی

Dendrocoptes medius است.

 

در عین حال، ما در پرندگان جهان، نیز گونۀ دیگری به نام

Red-headed Woodpecker

و نام علمی

Melanerpes erythrocephalus را داریم که در نام علمی آن نیز واژۀ erythrocephalus به معنی سرسرخ آمده است.

 

بنابر این، با نگاهی گسترده‌‌تر و برای شناخت بیشتر پرنده‌نگرها دربارۀ پرندگان جهان و شناسایی گونه‌های مشابه و نیز کاربرد درست نام فارسی برای گونه‌های مشابه، نام فارسی کنونی گونۀ «دارکوب سرسرخ» با نام یک گونۀ دیگر از دارکوب‌های جهان، تعارض نام دارد.

 

نیاز به یادآوری است که دو گونه دیگر دارکوب‌های خالدار به نام‌های زیر در ایران وجود دارند:

 

دارکوب خالدار بزرگ

Great Spotted Woodpecker

Dendrocopos major

و

دارکوب خالدار کوچک

Lesser Spotted Woodpecker

Dryobates minor

 

این سه گونه به طور مقایسه‌ای در کنار هم بیانگر شباهت کلی آن‌ها و در عین حال توجه به اختلاف در اندازه جثۀ آن‌ها را بیان می‌کند. این موضوع افزودن بر آمدن در نام انگلیسی آنها، در نام علمی این سه گونه نیز واژه‌های major, minor و medius به کار رفته‌اند. بنابر این همانند نام انگلیسی و علمی این سه گونه، می‌توان اندازۀ مقایسه‌ای این سه گونه دارکوب خالدار در کنار هم، به شکل «دارکوب خالدار بزرگ»، «دارکوب خالدار میانی» و «دارکوب خالدار کوچک» در نام فارسی هم به کار برد.

 

بنابر این، پیشنهاد شد که برای رفع این تعارض با نام پرندگان جهان و نیز برای هماهنگی بیشتر با نام انگلیسی و علمی این گونه، نام «دارکوب سرسرخ» به «دارکوب خالدار میانی» تغییر کند. در جریان رای‌گیری گزینۀ پیشنهادی «میانه» نیز مطرح شد که از لحاظ ساختار زبانی کاربرد آن امکان‌پذیر بود. پس از نظرخواهی دوباره، واژۀ «میانی» در اولویت اعضای پاسخ‌دهنده در کمیتۀ ثبت پرندگان ایران قرار گرفت و پذیرفته شد.

 

نیاز به یادآوری است که در سال 1397، پس از ثبت گونۀ جدیدی از اگرت‌ها در ایران یعنی Medium Egret (Ardea intermedia)، شیوۀ مشابه این روش، برای اگرت‌ها نیز به کار رفته بود و افزودن بر دو گونۀ اگرت بزرگ و اگرت کوچک، گونۀ «اگرت میانی» هم به فهرست پرندگان ایران افزوده شده بود.

 

بدین ترتیب ازین پس، نام این گونه در فهرست‌های پرندگان ایران به شکل زیر نوشته خواهد شد:

 

«دارکوب خالدار میانی (سرسرخ)»
Middle Spotted Woodpecker

Dendrocoptes medius

 

***

یادداشتی دربارۀ نام سلیم پاسیاه (کوچک)

Note on Persian name of Kentish Plover

 

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران با نام رایج فارسی پیشین «سلیم کوچک» و نام انگلیسی Kentish Plover است.

 

نخستین نام فارسی پیشنهادی برای این گونه در چک‌لیست پرندگان ایران «جلود پاسیاه» بود (کتاب جرویس رید، 1338). در آن دوره، نام عمومی «جلود» به پرندگی گفته می‌شد که اکنون «سلیم» نامیده می‌شوند. سپس نام این گونه به «سلیم کوچک» تغییر یافت (اسکات و همکاران 1354) و تا چندین دهه به همین شکل ادامه یافت.

 

آنچه که مسلم است، واژه کوچک در نام فارسی در نام چندین گونه از سلیم‌ها و تلیله‌ها به کار رفته است (مانند سلیم طوقی کوچک، سلیم کوچک، سلیم شنی کوچک و تلیله کوچک). به نظر می‌رسید که کاربرد واژه کوچک در میان سلیم‌ها و تلیله‌ها بیش از حد معمول در نام‌گذاری ‌گونه‌های پرندگان بوده است. بنابر این، نیاز بود تا در جهت کاهش چنین خطاهایی گام برداریم.

 

واژۀ انگلیسی Kentish به معنی مرتبط به منطقۀ Kent در انگلستان است. گویا نام علمی گونه نیز به یاد اسکندر مقدونی نام‌گذاری شده است. بنابر این، نمی‌توانستیم از هیچ‌یک از دو نام انگلیسی و فارسی برای اصلاح نام فارسی کمک بگیریم.

 

به نگاهی به ویژگی‌های ریخت‌شناسی این گونه می‌توان دریافت که این گونه همانند دو گونه سلیم طوقی، دارای طوق سفید گردنی، پیشانی سفید، لکه تیره تیره تارک، نوار تیره چشمی، نوک تیره، چانه و گلوی سفید، لکه تیره در دو سوی سینه، زیرتنه سفید و روتنه خاکستری شنی است. در عین حال، ویژگی متمایز این گونه، رنگ سیاه پاها در بالغان و رنگ تیره پاها در نابالغان است؛ در حالی‌که در سلیم طوقی بزرگ رنگ پاها قرمز و در سلیم طوقی کوچک رنگ پاها صورتی تیره است.

 

با توجه به نکته‌های یادشده در بالا، ضمن احترام به نخستین نام فارسی این گونه (پاسیاه) و با برگزیدن دو کلید مهم شناسایی در نام‌گذاری این گونه، در کتاب مبصر (1395) و کتاب زیرگونه‌های پرندگان ایران (خالقی‌زاده و همکاران 2017)، نام «سلیم طوقی پاسیاه»، به عنوان نام دوم این گونه در درون پرانتز آمده بود.

 

در ارزیابی اصلاح نام فارسی این گونه، پس از رای‌گیری در اسفند 1398، تلاش شد تا به عنوان یک راه حل میانی، با افزودن نخست نام این گونه یعنی «پاسیاه»، هم نام این گونه دقیق‌تر شود و هم بخشی از نقص نام‌گذاری فارسی آن برطرف شود. بنابر این، پس از آن زمان نام این گونه به شکل «سلیم پاسیاه (کوچک)» به کار رفت.

 

 

"سلیم پاسیاه (کوچک)"

Kentish Plover

Charadrius alexandrinus

 

*****

گزینش واژه پوپک برای نام دوم هدهد

Second Persian name of Eurasian Hoopoe

 

در زبان فارسی، نام‌های گوناگونی برای هدهد به کار می‌روند که می‌توان آنها را در سه گروه دسته‌بندی کرد:

پوپک، شانه‌به‌سر و مرغ سلیمان.

 

یکی از واژه‌های محوری رایج فارسی برای هدهد، پوپَک هستند. در زبان فارسی، نام‌های دیگری نیز از همین ریشه برای هدهد آمده است، مانند پوپ، پوپَک، پوپو، پوپوک، پوپِه، پوپَش، بوبَک، بوبو، بوبویه، بویِه، بوبِه، بُدبُدَک و هوپ‌هوپ.

همچنین در میان گویش‌های گوناگون ایران، بوبِه در ارومیه، بوب‌بو در سولدوز، پودپود در بهشهر، بودبود و بودبودک در قزوین، پَپوی در لنگرود، پَپو (و پپو سلیمانه) در زبان کردی، پِپونگ در گویش زازاکی، پَپو در گویش سورانی وهورامی، پَپوک در گویش‌های کلهری و زنگنه‌ای، هوک‌هوک در ترکمنی و نام‌های پَپو، پَپوک، پَپوگ، هوپ‌هوپ و هوپ‌هوپِک نیز در کرمانجی به کار می‌روند.

 

در فرهنگ فارسی عمید و معین، واژۀ «پوپ» و در فرهنگ دهخدا واژۀ «پوب» را به معنی تاجی از پر در پرندگان دانسته‌اند و معنی دیگر آن نیز هدهد و شانه‌به‌سر است.

 

پوپَک در چند بیت شاعران فارسی آمده است، مانند:

پوپَک دیدم به حوالی سرخس
بانگک بربرده به ابر اندرا
چادرکی دیدم رنگین بر او
رنگ بسی گونه بر آن چادرا (رودکی)

 

الا تا بازگویند از سلیمان
که با بلقیس وصلش داد پوپَک (هندوشاه)

 

«پوپَک» یکی از نام‌های زیبای دختران ایرانی نیز است (مانند نام بازیگر سرشناس، شادروان پوپَک گلدره) که بر رواج آن افزوده است.

 

همچنین، نام پوپَک، به دلیل کوتاه، روان بودن و تکرار در حرف «پ»، امکان کاربرد بیشتری برای آموزش کودکان و نوجوانان دارد.

 

نیاز به یادآوری است که واژۀ پوپک با واژۀ پیک فارسی نیز آوای نزدیکی دارد که با توجه به از راه رسیدن این پرنده در آغاز بهار به مناطق شمالی و مرکزی، ایران به عنوان «پیک بهاری» نیز قلمداد می‌شود.

 

با مقایسه نام این پرنده در زبان‌های مختلف می‌توان دریافت که، واژۀ Upupa در نام لاتین سرده، پوپو در پارسی، پَپو در زبان کردی، بوپو در زبان‌های اردو و کشمیری، پوپوت در زبان‌های اوستی و کاتالان، پوپوک در زبان روسین، پوپوکیش در زبان لاتوی و Hoopoe در نام انگلیسی و Opop در بسیاری از نام‌های مشابه در زبان‌های اروپا و آسیا از یک ریشه هستند.

 

از دیدگاه واژه‌شناسی، واژۀ کوتاه، دوهجایی و متصل «پوپَک» برای کاربرد گفتاری و نوشتاری، بر نام سه‌واژه‌ای، چهارهجایی و دارای دو نیم‌فاصله و نیز بر نام دوواژه‌ای، پنج‌هجایی با یک فاصله کامل، ارجحیت دارد. همچنین، واژۀ پوپک با داشتن حرف «پ» در زبان فارسی برجسته می‌شود. از نکته‌های دیگر، سیر آوایی است که از نام‌های فارسی پوپَک، پوپو، پودپود و هوت‌هوت، به نام عربی هُدهُد شنیده می‌شود. در عین حال، همۀ این نام‌ها به صدای طبیعی این پرنده نیز شبیه هستند.

 

با توجه به در نظر گرفتن همۀ نکته‌های بالا، نام پوپَک، به عنوان نام فارسی اولویت‌دار برای هدهد در نظر گرفته شد و در فهرست‌های رسمی نیز بر دو نام دیگر فارسی یعنی «شانه‌به‌سر» و «مرغ سلیمان» ارجحیت پیدا می‌کند. بنابر این، از این پس، در فهرست‌های پرندگان، نام این گونه به شکل زیر نوشته می‌شود.

 

هُدهُد (پوپَک)

Eurasian Hoopoe

Upupa epops

 

*****

ویرایش نام «طرقۀ کوهی» به «طرقۀ حنایی»

Persian name of Rufous-tailed Rock Thrush

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران «طرقۀ کوهی» با نام علمی Monticola saxatilis است. این گونه، همراه با «طرقۀ کبود (آبی)» در سردۀ Monticola جای دارند. نام انگلیسی مشترک برای هر دو گونه نیز Rock  Thrush است که به معنی توکای کوهی است و البته، نیاز به یادآوری است که هر دو گونه نیز، در زیستگاه‌های صخره‌ای و کوهستانی زیست می‌کنند.

 

با نگاهی به نام‌های کامل فارسی و انگلیسی، تناقض بین این دو نام را می‌بینیم. در حقیقت، در حال حاضر، نام عمومی «طرقه» معادل نام عمومی انگلیسی Rock  Thrush به معنی توکای کوهی است. بر این اساس، به نظر می‌رسد که برای هماهنگی و ایجاد یکدستی در شیوۀ نام‌گذاری این دو گونه، بهتر است که نام «طرقۀ کوهی» به «طرقۀ حنایی» تغییر کند تا هم نام فارسی و انگلیسی Rufous-tailed Rock Thrush با هم هماهنگ شود و همچنین نام فارسی دو گونۀ «طرقۀ کبود» و «طرقۀ حنایی» تبدیل به قرینۀ رنگی کبود (آبی) در برابر حنایی می‌شود که کاربرد آن برای شناسایی این دو گونه حتی نابالغان را نیز آسان‌تر می‌سازد.

 

این نظرخواهی با رای قاطع اعضای کمیته ثبت پرندگان ایران پذیرفته شد. بنابر این، ازین پس در فهرست‌های رسمی پرندگان ایران، نام این گونه به شکل زیر نوشته خواهد شد.

 

طرقۀ حنایی (کوهی)

Rufous-tailed Rock Thrush

Monticola saxatilis

 

نیاز به یادآوری است که دربارۀ تبدیل نام عمومی «طرقه» به «طرقۀ کوهی» برای سردۀ Monticola، در آینده پس از نظرخواهی تصمیم‌گیری خواهد شد.

*****

اولویت نام آبچلیک سبز برای آبچلیک تک زی

Persian name of Green Sandpiper

 

یکی از تعارض‌های موجود در نام‌گذاری فارسی و انگلیسی برای گونه‌های پرندگان ایران، نام "آبچلیک تک‌زی" و نام انگلیسی آن Green Sandpiper است. همین موضوع، سبب بروز ناهماهنگی بین نام فارسی و انگلیسی این گونه شده است که گاهی برای پرنده‌نگران و پرنده‌شناسان کشور ایجاد دشواری می‌کند.

 

*باید یادآور شد که در گذشته دور، نام فارسی آبچلیک تک‌زی با نام انگلیسی این گونه یعنی Solitary Sandpiper، با هم هماهنگ بودند اما پس از جداشدن دو گونه:

Solitary Sandpiper Tringa solitaria و

Green Sandpiper Tringa ochropus

از یکدیگر، و با ادامه کاربرد نام فارسی پیشین برای نام انگلیسی Green Sandpiper که در ایران زیست می‌کند، نام‌های فارسی و انگلیسی این گونه دچار تعارض نام شدند که در عمل کاربرد آن را دشوار نموده است.

 

به هر روی، هنوز پرنده‌نگرها به نام پیشین تک‌زی عادت دارند (وجود آن در کتاب‌های قبلی و عادت دیداری، شنیداری و گفتاری به این نام)؛ اما در کنار آن نیاز است تا بدانیم که گونه‌ای که در ایران زیست می‌کند، آبچلیک سبز است و بهتر است کم‌کم نام جدید را در فهرست پرندگان ایران به کار ببریم.

 

نیاز به یادآوری است که در فروردین 1400 نظرسنجی درباره اولویت کاربرد نام آبچلیک تک‌زی به آبچلیک سبز (تک‌زی) انجام شده بود که گرچه رای بیشتر از 50 درصد اعضای رای‌دهنده کمیته ثبت پرندگان با آن موافق بودند، برای ایجاد روند تدریجی این تغییر، در تاریخ 22 فروردین 1400 نام آبچلیک سبز به عنوان نام دوم و درون پرانتز معرفی شده بود.

اکنون پس از گذشت بیش از سه سال از آن، به نظر می‌رسد که می‌توان نام فارسی آبچلیک سبز را به عنوان نام نخست این گونه برگزید. بر این اساس، باز هم به منظور حفظ عادت گذشته (یعنی کاربرد نام آبچلیک تک‌زی) در میان پرنده‌نگرهای ارجمند، از این پس، در فهرست‌های پرندگان ایران، نام این گونه به شکل زیر به کار خواهد رفت:

 

"آبچلیک سبز (تک‌زی)"

Green Sandpiper

Tringa ochropus

-----

دلیل تغییر نام فارسی سنگ چشم دمگاه حنایی به سنگ چشم دم دراز

Persian name of Long-tailed Shrike

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، سنگ‌چشم دم‌دراز (دمگاه‌حنایی) Lanius schach است. همان‌طور که می‌دانیم در سال‌های گذشته، نام فارسی سنگ‌چشم دمگاه‌حنایی به سنگ‌چشم دم‌دراز تغییر کرده است. اما دلیل این تغییر چه بوده است؟

نگاهی به فهرست‌های پرندگان ایران، نشان می‌دهد که نام انگلیسی این گونه در فهرست جرویس رید (1337)، Black-backed Shrike و با نام فارسی سرسیاه به کار رفت که اکنون به عنوان زیرگونه هیمالیایی (L. s. tricolor) این گونه به شمار می‌رود. سپس در کتاب اسکات و همکاران (1354) با نام فارسی سنگ‌چشم دمگاه‌حنایی و نام انگلیسی Long-tailed Shrike و نام دوم Rufous-backed Shrike به کار رفت که این نام فارسی اشاره به نام انگلیسی دوم این گونه یعنی Rufous-backed Shrike داشت. این نام انگلیسی دوم در کتاب‌های ادهمی (1384)، اسکات و ادهمی (2006)، منصوری (1379، 1387، 1393)، کابلی و همکاران (1395) و خالقی‌زاده و همکاران (2017) نیز به کار رفته بود.

اما شاید دلیل اصلی و محکم در پرهیز از کاربرد نام Rufous-backed Shrike و نام فارسی سنگ‌چشم دمگاه‌حنایی را در وجود گونه‌ای دیگر به نام Bay-backed Shrike  با نام فارسی سنگ‌چشم پشت‌بلوطی جستجو کرد. به دلیل نزدیکی دو رنگ حنایی و بلوطی و نیز اینکه جایگاه مکانی این رنگِ ویژه در نام انگلیسی این دو گونه یکسان و در نام فارسی نزدیک به هم بودند، سبب شد تا همانند گذشته، نام فارسی سنگ‌چشم پشت‌بلوطی و نام انگلیسی Bay-backed Shrike حفظ شود، اما برای نام گونه دیگر، نام سنگ‌چشم دم‌دراز Long-tailed Shrike در اولویت قرار گیرد. افزون بر این، گونه سنگ‌چشم دم‌دراز چندین زیرگونه دارد که در برخی از آنها علاوه بر دمگاه، رنگ پشت و روتنه نیز حنایی است.

 

بنابر این، با توجه به وجود دلایل علمی و منطقی و تداوم پیوسته در اولویت نام اول برای Long-tailed Shrike و نام دوم برای Rufous-backed Shrike، برای هماهنگی بیشتر بین نام فارسی و انگلیسی این گونه، در نام فارسی نیز اولویت اول به سنگ‌چشم دم‌دراز داده شد و نام سنگ‌چشم دمگاه‌حنایی به عنوان نام دوم در نظر گرفته میشود.

 

*****

اولویت کاربرد واژۀ «تیره» بر واژۀ «خانواده» در رده‌بندی پرندگان

Persian name of Family in Avian Classification

 

به آگاهی می‌رساند یکی از تعارض‌های موجود، کاربرد دو واژۀ «تیره» و «خانواده» برای یک سطح میانی (یعنی Family) در رده‌بندی پرندگان و پستانداران یا به‌طور کلی در جانوران است.

 

دربارۀ کاربرد این دو واژه، چند نکته یادآوری می‌شود:

 

1. با توجه به فارسی بودن هر دو واژه، منعی برای کاربرد هیچ‌یک از آنها وجود ندارد.
2. کاربرد واژۀ «تیره» در رده‌بندی گیاهان، کاملا رایج و غالب است.
3. برای جانوران، به طور عمده واژۀ «خانواده» رایج است.
4. در عین حال، اگر بخواهیم به توصیف یک گروه از جانور از یک گونۀ خاص بپردازیم که دربرگیرندۀ یک جفت از آن همراه با فرزندان آن باشد، از واژۀ خانواده استفاده می‌کنیم. در این صورت، واژۀ «خانواده» هم برای یک سطح از رده‌بندی میانی جانوران به کار خواهد رفت و هم برای یک گروه خاص فردی و جمعیتی به کار می‌رود.
5. در صورت کاربرد واژۀ «تیره» در رده‌بندی جانوران، واژۀ «خانواده» نیز به طور دقیق‌تر برای یک گروه از وابستگان خاص به کار خواهد رفت.
6. فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در رده‌بندی گیاهان و جانوران، برای یک سطح میانی از رده‌بندی، واژۀ «تیره» را برگزیده است.
7. همچنین، در فرهنگ مردم، دو واژه «تیره» و «تبار» با هم و به شکل «تیره و تبار» یا « تبار و تیره»، در یک عبارت رایج هستند.

 

با توجه به مطالب یادشده در بالا، اولویت دادن کاربرد واژۀ «تیره» بر واژۀ «خانواده» به رای‌گیری گذاشته شد. پس رسیدن به اجماع برای اولویت دادن به کاربرد واژۀ «تیره» بر واژۀ «خانواده» در رده‌بندی پرندگان و نیز برای هماهنگی بیشتر در کاربرد واژۀ مناسب در رده‌بندی پرندگان (و جانوران) با گیاهان، ازین پس، در بحث‌های رده‌بندی و آرایه‌شناسی پرندگان برای سطح میانی رده‌بندی، واژۀ «تیره» به کار خواهد رفت.

 

بدین ترتیب، واژۀ «خانواده» نیز برای گروهی خاص از چند فرد که دربرگیرندۀ یک جفت و فرزندان آنها باشد، به کار خواهد رفت.

 

*****

 

یادداشتی دربارۀ شیوۀ نوشتن واژۀ جگنزار

Persian name of Sedge Warbler

 

ابوالقاسم خالقی‌زاده

14 خرداد 1403

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران «سسک جگنزار» است که در میان پرنده‌نگران، پرسش‌هایی دربارۀ شیوۀ جدانویسی یا چسبیده‌نویسی واژۀ «جگنزار» وجود دارد.

 

یکی از نکته‌های ارزشمند دربارۀ شیوۀ نوشتن نام رسمی پرندگان و جانوران، رعایت اصول پایدار دستور زبان فارسی دربارۀ چسبیده‌نویسی و جدانویسی آنها است.

همان‌طور که می‌دانیم، در زبان فارسی پسوند «زار» به واژه‌های پیش از خود می‌چسبد (به‌جز واژه‌های که حرف پایانی آنها «ـه» یا «های غیرملفوظ» باشد مانند لاله‌زار). این شیوه چسبیده‌نویسی را می‌توان در نام فارسی گونه‌هایی که در آنها واژه‌های گندمزار، شالیزار، نیزار، چمنزار (و نیز گلزار) به کار رفته است، دید. باید یادآور شد که در واژۀ «جگنزار» نیز همین شیوه پیروی می‌شود.

 

بنابر این، شیوۀ درست نوشتن نام و واژۀ «جگنزار» به شکل چسبیده است که در نام گونۀ «سسک جگنزار» به کار می‌رود.

 

*****

تغییر نام سسک سینه راه راه به سسک سینه نواری

Persian name of Barred Warbler

 

به آگاهی می‌رساند که در مردادماه 1401، دربارۀ جایگزینی نام کنونی «سسک سینه‌راه‌راه» با نام «سسک نواری» (Barred Warbler) برای هماهنگی بیشتر بین نام‌های فارسی و انگلیسی نظرخواهی انجام شد و با توجه به رای نیاوردن اولویت نام «سسک نواری»، این نام تنها به عنوان نام دوم افزوده شد.

اکنون با در نظر گرفتن رواج نام پیشین، پیشنهاد شد تا برای تغییر آرام در نام فارسی این گونه، برای سازگاری ذهن کاربران بین دو نام پیشین و کنونی، با حفظ واژۀ اول (یعنی «سینه») در نام ترکیبی این گونه، نام فارسی این گونه از «سسک سینه‌راه‌راه» به «سسک سینه‌نواری» تبدیل شود.

نیاز به توضیح است که، درباره کاربرد دو واژۀ «راه‌راه» و «نوار» در نام‌های پرندگان، واژۀ «راه‌راه» معمولا برای واژه‌های انگلیسی Striated، Streaked، و Striolated به کار می‌رود و واژۀ «نوار» برای واژه‌های Banded و Barred به کار می‌رود که Band برای نوارهای پهن و Bar برای نوارهای نازک به کار می رود (حتی در کاربرد برای بخش‌های بدن پرندگان مانند نوار بالی = Wing bar).
همچنین برای واژه‌های انگلیسی Striped و Fasciated هر دو واژۀ «نوار» (در حالت مفرد) و واژۀ «راه‌راه» (در حالت جمع) به کار می‌روند. برای واژۀ Streaked نیز هم از واژۀ «رگه‌دار» (دقیق‌تر) و هم از واژۀ «راه‌راه» (عمومی‌تر) استفاده می شود.

 

بر این اساس، در یک تعریف ساده و کلی، راه‌راه برای خط‌ها و نوارهای عمودی و نوار برای  خط‌ها و نوارهای افقی و عرضی در بدن پرندگان استفاده می‌شود. دلیل اصلی گزینش نام پیشنهادی «سسک سینه‌نواری»، بر اساس توضیح بالا بوده است.

 

بدین ترتیب، پس از رای موافق اکثریت رای‌دهندگان در کمیته ثبت پرندگان،

ازین پس نام این گونه همراه با تغییر نام سردۀ آن به شکل زیر نوشته خواهد شد:

 

سسک سینه‌نواری (سینه‌راه‌راه)

Barred Warbler

Curruca nisoria

*****

گزینش نام فارسی توکای طلایی

Persian name of White’s Thrush

 

به تازگی، گونه جدیدی از توکاها از طبس ثبت و به فهرست پرندگان ایران افزوده شد.

White’s Thrush

Zoothera aurea

توضیح زیر به چگونگی گزینش نام فارسی این گونه می‌پردازد.

نام انگلیسی این گونه برای یادبود دانشمند طبیعت‌شناس انگلیسی گیلبرت وایت، نام‌گذاری شده است. برای گزینش نام فارسی این گونه، ابتدا نام‌های توکای سفید برای هماهنگی نام انگلیسی و معنی آن به فارسی در نظر گرفته شد. سپس این گزینه به توکای شکم‌سفید تغییر کرد.

واژۀ لاتین aurea در نام علمی این گونه به معنی طلایی است. در عین حال، نام انگلیسی دوم برای این گونه

Golden Thrush

است. بنابر این، گزینۀ دوم پیشنهادی، نام «توکای طلایی» بود. البته نام طلایی در زبان‌هایی مانند آلمانی و سوئدی به عنوان اصلی رایج است.

همچنین، نام ترکیبی توکای سفیدوطلایی (مانند شیوه رایج کاربرد رنگ‌ها در نام‌گذاری انگلیسی پرندگان) نیز برای بیان دقیق دو رنگ زیرتنه سفید و روتنه طلایی، به عنوان گزینه سوم در نظر گرفته شد.

افزون بر اینها، نام «توکای وایت» به عنوان نام آوانگاری‌شدۀ نام دانشمند در نام انگلیسی این گونه به عنوان گزینه پیشنهادی چهارم در نظر گرفته شد.

 

در میان، چهار گزینه یادشده، گزینه «توکای طلایی» دارای تعداد رای بیشتری بود.

 

نیاز به یادآوری است که در گذشته «توکای شکم‌سفید» در همین سرده، خود گبه عنوان ونه مستقل دیگری شناخته می‌شد که اکنون به دو گونه زیر تقسیم شده است:

Makira Thrush,  Zoothera margaretae

Guadalcanal Thrush, Zoothera turipavae

بنابر این، کاربرد نام «توکای شکم‌سفید» ضمن داشتن رای کمتر، از لحاظ نامگذاری نیز دارای کمی اشکال بود.

 

بر این اساس، نام پیشنهادی توکای طلایی با رای اکثریت اعضای کمیته ثبت پرندگان ایران پذیرفته، اعلام و به فهرست پرندگان ایران افزوده شد.

-----

گزینش نام فارسی عمومی گلوبادکنک

Persian name of Frigatebird

 

به تازگی، گونه جدیدی از پرندگان در برای نخستین بار از ایران ثبت و به فهرست پرندگان ایران افزوده شد.

Lesser Frigatebird

Fregata ariel

توضیح زیر به چگونگی گزینش نام فارسی این گونه می‌پردازد.

گروه Frigatebirds دارای پنج گونه است که همۀ آنها دارای کیسه گلویی رنگی  هستند که در نرها به طور مشخص و قرمزرنگ دیده می‌شود و گلو و بخشی از سینه را می‌پوشاند. آنها در زمان رقابت‌های تولیدمثلی این کیسه گلویی را باد کرده و برای جلب ماده‌ها به نمایش جنسی می‌پردازند. به همین دلیل، می‌توان از دو نام «سینه‌بادکنک» یا «گلوبادکنک» استفاده کرد.

همچنین اگر بخواهیم نام انگلیسی این گروه را ترجمه کنیم، ترجمۀ Frigate به معنی «ناوچه» و ترجمۀ Frigatebird نامی مانند «ناوچه‌مرغ» خواهد بود.

با توجه به توضیح کوتاه بالا، سه نام زیر برای گزینش نام فارسی این گروه از پرندگان به نظرخواهی گذاشته شدند:

1. سینه‌بادکنک
2. گلوبادکنک
3. ناوچه‌مرغ

بر این اساس، نام پیشنهادی گلوبادکنک با موافقت اعضای کمیته ثبت پرندگان ایران پذیرفته، اعلام و به فهرست پرندگان ایران افزوده شد.

 

-----

 

یادداشتی دربارۀ نام فارسی ابیا

Persian name of Woodcock

 

یکی از نام‌های فارسی پرندگان ایران، «ابیا» است.

این نام، از ریشۀ یک نام طبری (مازندرانی) است که در بهشهر به همین شکل آوایی «ابیا» (Abiyâ) گفته می‌شود و در مناطق بابل و فریدونکنار با نام‌های «اَیا» (Ayâ) و «اَیّا» (Ayyâ) خوانده می‌شود.

 

نام ابیا، نخست در در کتاب جرویس رید، برای این پرنده به کار رفت. سپس این نام در کتاب پرندگان ایران (اسکات و دیگران، 1354) و دیگر کتاب‌های پرنده‌شناسی ایران، به کار رفت که در نام انگلیسی آنها واژۀ Woodcock وجود دارد. ابیاها دارای پاهای کوتاه ولی نوکِ دراز هستند.

 

در جهان، هشت گونه ابیا وجود دارد که دو گونه مهم آن ابیای اوراسیایی (Scolopax rusticola) و ابیای آمریکایی (Scolopax minor) هستند. شش گونۀ دیگر بوم‌زاد جنوب شرق آسیا هستند. همچنین سنگوارۀ پنج گونۀ منقرض‌شده از ابیاها نیز در جهان یافت شده است.

 

در ایران، تنها یک گونه در میان گونه‌های پرندگان ایران دیده می‌شود که در زیر آمده است:

 

ابیا (یا ابیای اوراسیایی) Eurasian Woodcock

 

*****

یادداشتی دربارۀ نام فارسی آبچلیک

Persian name of Sandpipers and coloured shanks

 

یکی از نام‌های فارسی پرندگان ایران، «آبچلیک» است.

از دیدگاه ساخت واژگان، این نام فارسی، خود از واژۀ «آب» و «چلیک» ساخته شده است. این نام، یک نام طبری (مازندرانی) است که در بابُل به «اوچِلّیک» گفته می‌شود.

 

تا پیش چاپ کتاب پرندگان ایران (اسکات و دیگران، 1354)، نام آبچلیک در منابع تخصصی دیده نمی‌شود. در کتاب جرویس رید، از نام یلوه برای این گروه از پرندگان ایران به کار رفته بود. پس از چاپ کتاب پرندگان ایران، این نام برای گروهی از پرندگان ایران به کار رفت که در نام انگلیسی آنها واژۀ Sandpiper و همچنین shank وجود دارد. آبچلیک‌ها معمولا دارای پاها و نوکِ دراز ولی دم کوتاه هستند.

 

نیاز به یادآوری است که فرهنگستان زبان و ادب فارسی، این نام را به شکل «آب‌چلیک» نوشته است ولی در اغلب کتاب‌ها و مقاله‌های فارسی، این نام خاص معمولا به شکل چسبیده یعنی «آبچلیک» نوشته می‌شود.

 

نام فارسی آبچلیک در نام هشت گونه از پرندگان ایران دیده می‌شود که در زیر آمده‌اند:

 

آبچلیک نوک‌سربالا Terek Sandpiper

آبچلیک آوازخوان Common Sandpiper

آبچلیک پاسرخ خالدار Spotted Redshank

آبچلیک پاسرخ معمولی Common Redshank

آبچلیک تالابی Marsh Sandpiper

آبچلیک پاسبز معمولی Common Greenshank

آبچلیک تک‌زی (سبز) Green Sandpiper

آبچلیک خالدار پاسبز Wood Sandpiper

 

----------

توضیحی دربارۀ نام فارسی گیلانشاه

Persian name of Godwits and Curlews

 

یکی از نام‌های فارسی پرندگان ایران، «گیلانشاه» است.

از دیدگاه ساخت واژگان، این نام فارسی، خود از واژۀ «گیلان» و «شاه» ساخته شده است. در حقیقت، این نام‌واژۀ ترکیبی به معنی «شاهِ گیلان» است. همانند ساخت برخی واژه‌های ترکیبی، برای ایجاد یک واژۀ ترکیبی جای این دو واژه مضاف و مضاف الیه، عوض شده و به شکل یک واژۀ ترکیبی بدون کسره نوشته و خوانده می‌شود که مکث در خوانش این نام‌واژۀ خاص با نیم‌فاصله نشان داده می‌شود. 

 

نیاز به یادآوری است که این نام‌واژۀ خاص در استان گیلان برای گونه‌هایی مانند گیلانشاه دم‌سیاه (بال‌سفید) و گیلانشاه بزرگ، به کار می‌رود که همین شیوۀ معنایی برای نام فارسی پرندگان ایران نیز گسترش یافت.

 

از زمان چاپ کتاب پرندگان ایران (اسکات و دیگران، 1354) نام گیلانشاه برای دو گروه از پرندگان ایران که در نام انگلیسی آنها از واژۀ Godwit یا Curlew به همراه Whimbrel استفاده شده بود، به کار می‌رود که دو سردۀ Limosa و Numenius را دربر می‌گیرد.

این نام عمومی، در کتاب‌ها و فهرست‌های پرندگان به همین شکل نوشته شده، برای گونه‌های جدید از پرندگان دو سردۀ یادشده نیز، به همین شکل رایج ادامه می‌یابد.

 

نام فارسی گیلانشاه در نام شش گونه از پرندگان ایران دیده می‌شود که در زیر آمده‌اند:

 

گیلانشاه دم‌سیاه

Black-tailed Godwit

 

گیلانشاه حنایی

Bar-tailed Godwit

 

گیلانشاه ابروسفید

Whimbrel

 

گیلانشاه خال‌دار

Slender-biled Curlew

 

گیلانشاه بزرگ

Eurasian Curlew

 

گیلانشاه خاور دور

Far Eastern Curlew

 

*****

توضیحی دربارۀ نام سهره زرد سرسیاه و اوراسیایی

Persian name of Eurasian Siskin

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، با نام فارسی سهرۀ زرد،

با نام علمی Spinus spinus

و نام انگلیسی Eurasian Siskin

است.

 

 

نام فارسی این گونه در گذشته، «سهرۀ زرد» بود (اسکات و همکاران، 1354، فیروز، 1379)، اما از دهۀ 1370 خورشیدی، کم‌کم نام آن کامل‌تر شد و به شکل سهرۀ زرد سرسیاه جایگزین شد که در برخی منابع جدیدتر نیز به همین شکل به کار می‌رفت (Khaleghizadeh et al. 2017).

نیاز به یادآوری است که سهره زرد سرسیاه هم خود، نام یک گروه از سهره‌های سردۀ Spinus است تقریبا همگی گونه‌ای آن، رنگ تیره را در سرشان دارند.

در عین حال، یک گونه خاص از پرندگان، با نام سهره زرد سرسیاه وجود دارد که نام علمی آن Spinus notatus

است و سر و بخشی از گردنش دارای سیاهی بیشتری هست و حتی نام انگلیسی آن هم دقیقا

Black-headed siskin

است. بنابراین نام سهرۀ زرد سرسیاه بیش از هر گونه‌ای، برازندۀ این گونه است.

همین موضوع سب می‌شود که ناچار شویم از کاربرد نام سهرۀ زرد سرسیاه برای گونه سهره زرد کشورمان پرهیز کنیم و به جای آن نام سهرۀ زرد اوراسیایی که با نام انگلیسی آن نیز هماهنگ است، را به کار ببریم.

بر این اساس، نام فارسی ویرایش‌شدۀ و کنونی این گونه به شکل زیر نوشته می‌شود.

 

سهرۀ زرد اوراسیایی

Eurasian Siskin

Spinus spinus

 

----------

توضیحی دربارۀ شیوۀ نوشتن نام غول حواصیل

Persian name of Goliath Heron

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، با نام فارسی غول حواصیل،

با نام علمی Aredea goliath

و نام انگلیسی Goliath Heron

است که در نام‌گذاری رسمی فارسی این گونه، امروزه به شکل «غول حواصیل» به کار می‌رفت.

 

نام فارسی این گونه در گذشته، «حواصیل بزرگ» بود (جرویس رید، 1332، اسکات و همکاران، 1354، فیروز، 1379)، اما از دهۀ 1370 خورشیدی، کم‌کم نام غول حواصیل برای این گونه به کار رفت و امروزه، به نام فارسی رایج این گونه تبدیل شده است.

نیاز به یادآوری است که اگر بخواهیم نام انگلیسی این گونه را به فارسی ترجمه کنیم، نام آن به صورت عبارت ترکیبی مضاف و مضاف الیه و با خواندن کسره در پایان نام حواصیل، به شکل «حواصیلِ غول» خواهد بود. حال با توجه به جابه‌جایی دو واژۀ حواصیل و غول، نام ترکیبی «غول‌حواصیل» تبدیل به یک واژۀ ترکیبی و بدون کسره می‌شود.

همچنین نیاز است بدانیم که واژۀ انگلیسی Goliath در منابع فارسی و عربی با نام شناخته‌شدۀ «جالوت» ترجمه می‌شود. پس نام دیگر این گونه، «حواصیلِ جالوت» است.

بر این اساس، نام فارسی رایج و ترکیبی این گونه

به شکل نیم‌فاصله نوشته می‌شود. همچنین با توجه به پیشنهاد کاربرد نام «وِکا» به عنوان جایگزین نام حواصیل نام فارسی این گونه به شکل زیر نوشته می‌شود.

 

غول‌حواصیل (غول‌وکا)

Goliath Heron

Ardea goliath

 

----------

گزینش نام فارسی زردپره رخ سیاه

Persian name of Black-faced Bunting

 

به تازگی، گونه جدیدی از زردپره‌ها که در بندر عسلویه ثبت شد، به فهرست پرندگان ایران افزوده شد.

Black-faced Bunting

Emberiza spodocephala

توضیح زیر به چگونگی گزینش نام فارسی این گونه می‌پردازد.

نام انگلیسی این گونه به معنی رخ، صورت یا چهره سیاه‌رنگ است.

همچنین نام علمی این گونه به معنی سر خاکستری (spodos به معنی خاکستر) است.

همچنین واژه رخ، واژۀ کاملا فارسی و کوتاه و همچنین رایج است.

نیاز به یادآوری است که نام فارسی این گونه یعنی «رخ‌سیاه»، با نام فارسی گونه دیگر یعنی زردپره رخ‌زرد، نیز هماهنگ و شباهت لفظی و قرینه معنایی دارد.

 

بر این اساس، گونه و نام پیشنهادی زردپره رخ‌سیاه با موافقت اعضای کمیته ثبت پرندگان ایران پذیرفته، اعلام و به فهرست پرندگان ایران افزوده شد.

 

-----

تکمیل نام فارسی گاوچرانک

Persian name of Western Cattle Egret

 

همان طور که می‌دانید در گذشته یک گونه با نام «گاوچرانک» داشتیم که از حدود دو دهۀ پیش و پس از تقسیم آن به دو گونه، نام انگلیسی گونۀ پیشین به شکل زیر کامل شد:

Western Cattle Egret

اما در زبان فارسی، بر اساس شیوه رایج گذشته، همچنان از نام سادۀ «گاوچرانک» استفاده می‌شد. همچنین در چند سال گذشته، چندین رکورد موثق از گونه «گاوچرانک آسیایی» ثبت شد و برای تکمیل نام فارسی گونه پیشین نیز از واژۀ «معمولی» استفاده شد:

*"گاوچرانک معمولی"*

(مبصر، 1395 و خالقی‌زاده و همکاران، 1396).

حال با توجه به سیاست هماهنگی نام‌های فارسی و انگلیسی و نیز با توجه به راهبرد حفاظتی برای کاهش نام "معمولی" در گونه‌های پرندگان، نیاز است تا نام فارسی این گونه به شکل مناسبی تکمیل شود.

برای تکمیل نام فارسی و رسمی این گونه، به نظر می‌رسد که همانند نام «سنقر تالابی غربی»، برای هماهنگی و کاهش تعارض بین نام‌های فارسی و انگلیسی گونه‌ها، از واژۀ "غربی" استفاده شود و نام آن را به شکل زیر تکمیل کنیم.

 

گاوچرانک غربی (معمولی)

Western Cattle Egret

Bubulcus ibis

 

*****

اصلاح نام فارسی ماهیخورک سینه سفید

Persian name of White-throated Kingfisher

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، ماهی‌خورک سینه‌سفید با نام علمی

Halcyon smyrnensis

است که نام انگلیسی و رایج کنونی آن

White-throated Kingfisher  است.

 

همان‌طور که دیده می‌شود در هماهنگی کاربرد دو نام رایج کنونی در زبان فارسی و انگلیسی این گونه تعارض وجود دارد. نیاز به یادآوری است که نام فارسی ماهی‌خورک سینه‌سفید، ابتدا در کتاب جرویس رید (1337) پدیدار شد که نام انگلیسی آن

White-breasted Kingfisher

بود. سپس در کتاب پرندگان ایران (اسکات و همکاران، 1354) نام انگلیسی این گونه به

White-throated Kingfisher

تغییر یافت اما نام فارسی آن همچنان به شکل ماهی‌خورک سینه‌سفید حفظ شد.

پس از این زمان، نام فارسی این گونه همچنان به شکل سینه‌سفید حفظ شد، درحالی که نام انگلیسی رایج آن White-throated Kingfisher

بود، اما گاهی در برخی منابع خارجی مانند BirdLife یا Encyclopedia of Life

و برخی داخلی مانند کتاب پرندگان ایران (منصوری، 1379، 1393) و اطلس پرندگان ایران (کابلی و همکاران، 1395) نام انگلیسی

White-breasted Kingfisher به کار رفت.

نگاهی به ویژگی‌های ظاهری این گونه نشان می‌دهد که در این گونه لکه سفید سراسر گلو را دربر گرفته است و این لکۀ سفید به سمت پایین سینه ادامه پیدا می‌کند. در عین حال، این لکه سفید در افراد مختلف تا اندازه‌ای کمتر یا بیشتر می‌شود. بنابر این، هردو نام گلوسفید و سینه‌سفید چه در زبان فارسی و چه در زبان انگلیسی می‌تواند درست باشد.

به هر روی، در برخی موارد تعارض کنونی سبب ترجمۀ نام نارایج‌تر از زبان فارسی به انگلیسی می‌شود و برعکس، نام فارسی معادل، در زمان برگردان نام انگلیسی در منابع رسمی دیده نمی‌شود. به منظور هماهنگی بیشتر نام فارسی و انگلیسی این گونه، پیشنهاد شد که نام فارسی این گونه نیز با نام انگلیسی و رایج کنونی این گونه هماهنگ شود و در منابع رسمی پرندگان، نام فارسی «ماهی‌خورک گلوسفید» اولویت پیدا کند. بنابر این، نام اصلاح شده این گونه به شکل زیر خواهد بود.

 

ماهی‌خورک گلوسفید (سینه‌سفید)

White-throated Kingfisher

Halcyon smyrnensis

 

--------------

تکمیل نام فارسی شهدخوار آسیایی

Persian name of Purple Sunbird

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، با نام فارسی عمومی شهدخوار،

با نام علمی Cinnyris asiatica

و نام انگلیسی Purple Sunbird

است که در نام‌گذاری و منابع رسمی فارسی، تاکنون تنها با عنوان سادۀ «شهدخوار» به کار می‌رفت.

 

نیاز به یادآوری است که در جهان بیش از 130 گونه شهدخوار در 15 سرده با نام عمومی انگلیسی Sunbird وجود دارند.

(https://en.wikipedia.org/wiki/Sunbird)

 

بنابراین، برای گسترش معنایی واژۀ «شهدخوار» و تبدیل آن به یک نام عمومی و کاربرد آن برای گونه‌های مختلف از چندین سردۀ شهدخوار در جهان، بهتر است که نام گونه‌ای که در ایران زیست می‌کند کامل شود. برای گزینش نام فارسی، دو گزینه مطرح شد: ترجمه نام انگلیسی و ترجمۀ نام علمی.

 

دربارۀ ترجمۀ نام انگلیسی، یادآور می‌شود که به دلیل گوناگونی رنگ در شهدخوارها، واژه‌های بنفش و ارغوانی در چندین گونه از شهدخوارها به کار رفته است.

(نکته شایان ذکر اینکه در زبان فارسی، واژۀ انگلیسی Violet به بنفش و واژۀ Purple به ارغوانی ترجمه می‌شود.)

 

کاربرد رنگ ارغوانی در نام شهدخوارها:

• Purple-rumped sunbird, Leptocoma zeylonica
• Purple-throated sunbird, Leptocoma sperata
• Purple-breasted sunbird, Nectarinia purpureiventris
• Purple-banded sunbird, Cinnyris bifasciatus
• Purple sunbird, Cinnyris asiaticus
• Purple-naped sunbird, Kurochkinegramma hypogrammicum

 

کاربرد رنگ بنفش در نام شهدخوارها:

• Western violet-backed sunbird, Anthreptes longuemarei
• Eastern violet-backed sunbird, Anthreptes orientalis
• Uluguru violet-backed sunbird, Anthreptes neglectus
• Violet-tailed sunbird, Anthreptes aurantius
• Violet-breasted sunbird, Cinnyris chalcomelas

 

در شیوۀ دوم، نام فارسی «شهدخوار آسیایی» در چند منبع اشاره شده است.

 

با توجه به نکته‌های یادشده در بالا، با توجه به ثابت بودن نام علمی گونه‌ها و با رای اعضای کمیته ثبت پرندگان ایران، نام فارسی این گونه به شکل زیر تکمیل شد.

 

شهدخوار آسیایی

Purple Sunbird

Cinnyris asiatica

 

-------------

تکمیل نام فارسی دراج سیاه

Persian name of Black Francolin

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، با نام فارسی عمومی دراج،

با نام علمی Francolinus francolinus

و نام انگلیسی Black Francolin

است که در نام‌گذاری رسمی فارسی این گونه، تاکنون تنها با عنوان سادۀ «دراج» به کار می‌رفت.

 

نیاز به یادآوری است که در جهان چندین سرده از درّاج‌ها با نام عمومی انگلیسی Francolin وجود دارند. همچنین سردۀ درّاج‌ها (Francolinus) سه گونۀ زیر را دربر می‌گیرد:

• دراج سیاه، Black Francolin Francolinus francolinus
• دراج رنگین، Painted Francolin Francolinus pictus
• دراج چینی، Chinese Francolin Francolinus pintadeanus

 

بنابراین، برای گسترش معنایی واژۀ «دُرّاج» و تبدیل آن به یک نام عمومی و کاربرد آن برای گونه‌های مختلف چندین سردۀ درّاج در جهان، نام فارسی این گونه نیز به شکل زیر کامل می‌شود.

 

دُرّاج سیاه

Black Francolin

Francolinus francolinus

 

---------------

 

تکمیل نام فارسی طاووسک سرخاکستری

Persian name of Grey-headed Swamphen

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، گونه‌ای با نام فارسی کنونی طاووسک،

نام علمی Porphyrio poliocephalus

و نام انگلیسی Grey-headed Swamphen

است که در نام‌گذاری رسمی فارسی این گونه، تاکنون تنها با عنوان سادۀ «طاووسک» به کار می‌رفت.

 

نیاز به یادآوری است که از حدود 25 سال گذشته (1998 میلادی)، گونۀ یکپارچۀ پیشین با نام انگلیسی Purple Swamphen و نام علمی Porphyrio porphyrio،

به شش گونه زیر تقسیم شده است:

• Western swamphen, Porphyrio porphyrio
• African Swamphen, Porphyrio madagascariensis
• Grey-headed Swamphen, Porphyrio poliocephalus
• Black-backed Swamphen, Porphyrio indicus
• Philippine Swamphen, Porphyrio pulverulentus
• Australasian Swamphen, Porphyrio melanotus

بنابراین، برای هماهنگی با فهرست‌های جهانی پرندگان و نیز هماهنگی با نام انگلیسی این گونه که بر اساس یکی از ویژگی‌های برجسته این گونه نام‌گذاری شده است،

ازین پس، نام فارسی این گونه نیز به شکل زیر به کار خواهد رفت.

 

طاووسک سرخاکستری

Grey-headed Swamphen

Porphyrio poliocephalus

 

-----

تکمیل نام فارسی سیاه‌خروس قفقازی

Persian name of Caucasian Black Grouse

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، سیاه‌خروسی با نام علمی Lyrurus mlokosiewiczi است که در نام‌گذاری رسمی فارسی تاکنون تنها با عنوان سادۀ «سیاه‌خروس» به کار می‌رفت. نام انگلیسی این گونه

Caucasian Grouse یا Caucasian Black Grouse است.

 

با توجه اینکه در جهان چندین گونه سیاه‌خروس وجود دارد، برای تعیین نام گونه و مقایسه آن با دیگر گونه‌های جهان، نیاز است تا نام فارسی گونه‌ای که در ایران پراکنش دارد کامل شود.

 

همچنین نیاز به یادآوری است که گونۀ دیگری از سیاه‌خروس‌ها به نام

Black Grouse Lyrurus tetrix

در شمال اوراسیا وجود دارد که از لحاظ نام‌گذاری فارسی، شباهت بسیار زیادی با نام فارسی کنونی این گونه از سیاه‌خروس دارد که در ایران زیست می‌کند.

 

بر این اساس، با توجه به رواج نسبی نام «سیاه‌خروس قفقازی» در برخی منابع فارسی و درست بودن این نام بر اساس پراکنش جغرافیایی گونۀ Lyrurus mlokosiewiczi، نام فارسی این گونه نیز به شکل زیر کامل شد.

 

سیاه‌خروس قفقازی

Caucasian Grouse

Lyrurus mlokosiewiczi

 

---------------

تکمیل نام فارسی هوبره آسیایی

Persian name of MacQueen’s Bustard

 

دربارۀ نام فارسی هوبره در ایران، نیاز به یادآوری است که در گذشته دورتر،

دو گونه هوبره آفریقایی (Chlamydotis undulata) و هوبره آسیایی (Chlamydotis macqueeni) یک گونه تلقی شده،

با نام کوتاه هوبره به کار می‌رفتند.

 

پس از تفکیک آن به دو گونه،

نام انگلیسی این دو گونه به شکل زیر کامل شد:

Houbara Bustard Chlamydotis undulata

Macqueen’s Bustard Chlamydotis macqueeni

 

برای گونه‌ای که در ایران زیست می‌کند،

گاهی برخی از پرنده‌نگران عزیز کشورمان به‌ویژه کارمندان و محیط‌بانان سازمان حفاظت محیط زیست،

به پیروی از نام انگلیسی Asian Houbara  در چک‌لیست پرندگان مانند BirdLife وIUCN،

از نام فارسی هوبره آسیایی بهره‌گیری می‌کردند که البته اکنون نام انگلیسی و رایج آن بیشتر با عنوان Macqueen’s Bustard به کار می‌رود.

 

به منظور تکمیل نام فارسی این گونه و معرفی بهتر جایگاه و پراکنش جغرافیایی این گونه و نسبت آن با گونه‌های دیگر هوبره در جهان، بهتر بود که نام فارسی این گونه نیز به شکل کامل‌تری نوشته شود. بر این اساس، با توجه به رواج نام «هوبرۀ آسیایی» در برخی منابع فارسی و درست بودن این نام بر اساس پراکنش جغرافیایی این گونه، نام فارسی این گونه به شکل زیر کامل شد.

 

هوبرۀ آسیایی

MacQueen’s Bustard

Chlamydotis macqueeni

 

*****

توضیح چسبیده بودن نام چکچک

Persian name of Wheatear

 

یکی از نام‌های رایج از پرندگان ایران، "چکچک" است. گاهی فارسی‌زبانان کاربرد برای شیوه نوشتن درست این نام دچار سردرگمی می‌شوند که آیا این را به شکل چسبیده (چکچک) بنویسند یا با نیم‌فاصله (چک‌چک).

 

نخست باید یادآور شد که بر اساس دستور زبان فارسی، واژه‌هایی که دو بخش تکراری داشته باشند، با نیم‌فاصله در کنار هم آورده می‌شوند. در این مورد خاص، باید یادآور شد که در زبان فارسی، "چِک‌چِک" با نیم‌فاصله یک واژه با تلفظ کسره برای باران به کار می‌رود و یا به معنی قطره‌قطره است، اما "چکچک" یک نام خاص، به شکل به‌هم چسبیده و با تلفظ فتحه است.

 

همچنین در منابع گوناگون پرندگان ایران، نام "چکچک" تاکنون به شکل به‌هم چسبیده به کاررفته است (اسکات و همکاران 1354، ادهمی، 1384، اسکات و ادهمی، 2006، منصوری، 1379، 1387، 1393، کابلی و همکاران 1395، مبصر 1395).

 

بنابر این، شکل درست و رایج این نام، به شکل به‌هم‌چسبیده یعنی "چکچک" است.

منابع

ادهمی، علی (1384). دانشنامه پرندگان، کلیات و اقلیم‌شناسی. بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی، 201 ص.

 

اسکات، درک، علی ادهمی میرحسینی و حسین مروج همدانی (1354). پرندگان ایران. سازمان حفاظت محیط زیست، 404 ص.

 

کابلی، محمد، منصور علی آبادیان، محمد توحیدی فر، علیرضا هاشمی، سید بابک موسوی و کیس رزلار (1395). اطلس پرندگان ایران، سازمان حفاظت محیط زیست، 620 ص.

 

مبصر، فرید (1395). راهنمای میدانی پرندگان ایران. انتشار شخصی، 255 ص.

 

منصوری، جمشید (1379). راهنمای صحرایی پرندگان ایران. نشر ذهن‌آویز، 500 ص.

 

منصوری، جمشید (1387). راهنمای پرندگان ایران. نشر فرزانه، 513 ص.

 

منصوری، جمشید (1392). راهنمای پرندگان ایران. نشر فرزانه، 517 ص.

 

Scott D.A. & Adhami A. 2006. An updated checklist of the birds of Iran. Podoces 1(1/2): 1–16.

*****