کمیته ثبت پرندگان ایران Iran Bird Records Committee

هماهنگی نام فارسی چهار گونه با واژه اروپایی در نام انگلیسی

Matching Persian name of four species with European in their English name

 

به آگاهی می‌رساند حدود سه سال پیش، در نام چهار گونه از پرندگان ایران، واژۀ معمولی با واژۀ اروپایی جایگزین شده بود. اکنون پس از گذشت سه سال، واژۀ معمولی که به عنوان نام دوم برای این چهار گونه به کار می‌رفت، حذف شده است تا نام فارسی این چهار گونه ضمن هماهنگی با نام انگلیسی آنها، کوتاه‌تر و ساده‌تر شوند. بر این اساس، نام این چهار گونه به شکل زیر در فهرست‌های پرندگان ایران خواهد آمد:

 

1. شبگرد اروپایی European Nightjar
2. قمری اروپایی European Turtle Dove
3. سبزقبای اروپایی European Roller
4. زنبورخوار اروپایی European Bee-eater

 

*****

یادداشت‌هایی درباره نام فارسی پرندگان: 7- سسک نیزار پرصدا

Persian name of Clamorous Reed Warbler

 

نگارش: ابوالقاسم خالقی‌زاده

10 فروردین 1404

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، سسک نیزار پُرصدا یا سسک نیزار پُرسروصدا با نام انگلیسی Clamorous Reed Warbler و نام علمی Acrocephalus stentoreus است.

 

این گونه نخستین بار در کتاب پرندگان ایران (اسکات و همکاران 1354) با نام سسک تالابی پرسروصدا پدیدار شد و ادهمی (1384) نیز همان نام نخست را به کار برد.

در کتاب فیروز (1379) نام فارسی گونه با واژۀ کوتاه‌تر یعنی سسک تالابی پُرصدا به کار رفت که کابلی و همکاران (1395) نیز از آن پیروی کردند.

منصوری (1379، 1387، 1392) با حذف واژۀ تالابی، آن را به شکل سسک پرسروصدا به کار برد.

سپس با جایگزینی واژۀ تالابی با واژۀ نیزار، در کتاب مبصر (1395) به شکل سسک نیزار پرصدا به کار رفت و توسط خالقی‌زاده و همکاران (1396) نیز پیروی شد.

 

نیاز به یادآوری است که اکنون نام ترکیبی «سسک نیزار» به عنوان معادل فارسی برای نام ترکیبی انگلیسی «Reed Warbler» رایج است.

 

منابع

ادهمی، علی (۱۳۸۴). دانشنامه پرندگان. بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی. ۲۲۹ ص.

اسکات، درک، علی ادهمی میرحسینی و حسین مروج همدانی (1354). پرندگان ایران. سازمان حفاظت محیط زیست، 404 ص.

فیروز، اسکندر (۱۳۷۹). مهره‌داران ایران. مرکز نشر دانشگاهی. ۴۹۱ ص.

کابلی، محمد، منصور علی آبادیان، محمد توحیدی‌فر، علیرضا هاشمی، سید بابک موسوی و کیس رزلار (1395). اطلس پرندگان ایران، سازمان حفاظت محیط زیست، 620 ص.

مبصر، فرید (1395). راهنمای میدانی پرندگان ایران. انتشار شخصی، 255 ص.

منصوری، جمشید (1379). راهنمای پرندگان ایران. نشر ذهن‌آویز، 490 ص.

منصوری، جمشید (1387). راهنمای پرندگان ایران. نشر فرزانه، 513 ص.

منصوری، جمشید (1392). راهنمای پرندگان ایران. نشر فرزانه، 517 ص.

Khaleghizadeh A. , Roselaar C. , Scott D.A. Tohidifar M. , Mlikovsky J. , Blair M. & Kvartalnov P. (2017). Birds of Iran: Annotated checklist of the bird species and subspecies. Iran-Shenasi Publishing, 474 pp.

*****

اصلاح پسوند نام سارگپه‌های عسل‌خوار به عسلی

Revision of Persian name of Honey Buzzards

 

همان طور که می‌دانیم به دلیل وجود گونه‌ای به نام Forest Buzzard و نام علمی Buteo trizonatus در پرندگان جهان، نام دو گونه Honey buzzard که در گذشته «جنگلی» نامیده می‌شدند، برای هماهنگی بیشتر به سارگپۀ «عسل‌خوار» تغییر یافتند. این تغییر به دلیل کاربرد واژۀ «عسل‌خوار» در نخستین نام‌گذاری این گونه‌ها، یعنی فهرست پیشنهادی پرندگان ایران (جرویس رید 1337)، و نیز ترجیح واژۀ «عسل‌خوار» بر واژۀ «عسلی» توسط رای‌دهندگان کمیتۀ ثبت پرندگان ایران در دی 1400 بوده است.

 

به هر روی، پس از اعلام اولویت نام «عسل‌خوار» برای این دو گونه، برخی پرنده‌نگرهای عزیز برای کاربرد این واژه، انتقاد حفاظتی را مطرح کردند که کاربرد واژۀ «عسل‌خوار» ممکن است در جامعۀ زنبورداران و جوامع محلی ایجاد حساسیت کند.

 

بر این اساس، می‌توان با کوتاه‌تر کردن نسبت و پسوند آن به شکل «عسلی» در رفع این حساسیت اقدام کرد. همچنین این تغییر با واژۀ انگلیسی آن نیز بیشتر همخوانی دارند، چرا که در نام انگلیسی آن واژۀ خوردن نیامده است. در عین حال، با جایگزینی واژۀ "عسل‌خوار" با واژۀ "عسلی"، امکان جایگزینی سریع‌تر واژۀ دوهجایی پیشین «جنگلی» با «عسلی» نیز بهتر فراهم خواهد شد.

 

بدین ترتیب، ازین پس نام فارسی این دو گونه به شکل زیر نوشته خواهد شد.

«سارگپۀ عسلی (سارگپۀ جنگلی) اروپایی»

«سارگپۀ عسلی (سارگپۀ جنگلی) تاجدار»

 

*****

برگزیدن نام فارسی برای Common Hawk-Cuckoo

Persian name of Common Hawk-Cuckoo

 

در روزهای گذشته، یک رکورد از گونۀ Common Hawk-Cuckoo با نام علمی Hierococcyx varius از چابهار دریافت و پذیرفته شده است.

 

برای گزینش نام معادل فارسی برای نام عمومی Hawk-Cuckoo که تاکنون در ایران ثبت نشده بود، با توجه به اینکه این نام ترکیبی از نام دو پرنده ولی این گونه از تیرۀ کوکویان (Cuculidae) است، در نام ترکیبی فارسی، نام کوکو در اولویت قرار گرفت. همچنین برای گزینش نام فارسی معادل برای Hawk، از نام رایج و گستردۀ «باز» که دارای گونه‌های زیادی است، بهره‌گیری شد.

 

بر این اساس،نام فارسی این گونه در فهرست‌های پرندگان ایران به شکل زیر نوشته خواهد شد.

 

کوکو-باز معمولی

Common Hawk-Cuckoo

Hierococcyx varius

 

*****

افزودن نام دوم «رنگ پریده» برای «بادخورک دودی»

Adding second Persian name of Pallid Swift

 

در راستای سیاست رفع تعارض نام‌های فارسی برای پرندگان ایران و جهان، یکی از موارد برجای مانده، «بادخورک دودی» با نام انگلیسی Pallid Swift و نام علمی Apus pallidus است که همواره با همین نام بوده است، اما در جهان، گونۀ بادخورک دیگری وجود دارد که نام انگلیسی آن Sooty Swift  و نام علمی آن Cypseloides fumigatus است. با توجه به اینکه هم واژۀ انگلیسی Sooty و هم واژۀ لاتین fumiga به معنی دودی هستند، ناچاریم برای رفع تعارض نام فارسی این دو گونه راه حلی در نظر بگیریم.

 

برای گزینش واژۀ فارسی جایگزین، سه گزینۀ «کمرنگ»، «رنگ‌پریده» و «روشن» در نظر گرفته شد اما واژۀ «روشن» را می‌توان برای واژۀ انگلیسی Light در نام‌گذاری‌های پرندگان جهان مناسب‌تر دانست (مانند Light-mantled albatross، Light-crowned spinetail و Light-vented Bulbul). بنابر این، واژۀ روشن از ادامۀ بررسی حذف شد.

 

بر اساس نام‌های رایج پرندگان ایران که در گذشته به کار رفته‌اند، واژۀ فارسی «کمرنگ» معادل Pale برگزیده شده بود، مانند «چلچلۀ رودخانه‌ای کمرنگ» (برای Pale Sand Martin) و «چلچلۀ کوهی کمرنگ» (نام دوم Pale Crag Martin). واژۀ انگلیسی Pallid نیز در پرندگان ایران به کار رفته است: یک گونه بادخورک (Pallid Swift)، مرغ حق جنوبی (Pallid Scops Owl) و «سنقر سفید» (Pallid Harrier) اما در هیچ‌یک از این نام‌ها، تاکنون برای واژۀ Pallid، معادل فارسی پیشنهاد نشده بود. با توجه، به کاربرد واژۀ «کمرنگ» برای Pale، اکنون می‌توان واژۀ «رنگ‌پریده» را معادل مستقلی برای Pallid برگزید (اگرچه این واژه چهارهجایی ولی واژۀ «کمرنگ» دوهجایی است).

 

بر اساس توضیح‌های بالا، برای جایگزینی نام «بادخورک دودی» در گونه‌ای که در ایران زیست می‌کند (با نام انگلیسی Pallid Swift و نام علمی Apus pallidus) که واژۀ Pallid هم در نام انگلیسی و هم در نام علمی آن به کار رفته است، دو پیشنهاد «بادخورک رنگ‌پریده (دودی)» و « بادخورک کمرنگ (دودی)» به رای گذاشته شد. همچنین، به دلیل رواج نام پیشین، آن را درون پرانتز قرار دادیم.

 

به هر روی، پس از رای‌گیری اجماع کافی برای در اولویت قرار گرفتن یکی از این دو پیشنهاد مطرح شده، به وجود نیامد ولی نام بادخورک رنگ‌پریده به دلیل رای بیشتر به عنوان نام دوم این گونه برگزیده شد که در دورن پرانتز خواهد آمد. بنابر این، ازین پس، نام این گونه به شکل زیر نوشته خواهد شد:

 

بادخورک دودی (رنگ‌پریده)

Pallid Swift

Apus pallidus

 

-----

یادداشت‌هایی دربارۀ نام فارسی پرندگان: 6- زردپره‌ها

Notes on Persian name of birds: 6. Buntings

 

یکی از گروه‌های اصلی پرندگان ایران Buntings هستند. نخستین نام فارسی برای این گروه از پرندگان، «دانه‌خوار» بود (جرویس رید 1337). سپس به دلیل ویژگی مشترک رنگ پرهای بدن در گونه‌های این گروه، نام «زرده‌پره» برای این گروه برگزیده شد (اسکات و همکاران 1354) و توسط فیروز (1379) و کابلی و همکاران (1395) نیز پیروی شد. در فهرست‌های بعدی، این نام عمومی از شکل «زرده‌پره» به شکل «زردپره» تغییر یافت (ادهمی 1384، منصوری 1379، 1387) و بنابر این، با تبدیل واژۀ نادرست «زرده» (اشاره نادرست به زردۀ تخم‌مرغ) به رنگ «زرد» در نام پیشین، معنی آن نیز اصلاح شد. این نام اصلاح توسط نویسندگان دیگر نیز پیروی شد (منصوری 1393، مبصر 1395، خالقی‌زاده و همکاران 1396). در سال 1402، این نام، دوباره با یک ویرایش جزئی اصلاح شد (بختیاری، پرویز 1402، کتاب پرنده‌های شهر تهران) و از شکل «زردپره» تبدیل به «زردپر» شد و بنابر این، واژۀ دوم این نام از شکل نادرست «پره» (اشاره نادرست به نوعی ابزار به نام پره) به «پر» شد. این اصلاح نام را می‌توان، به عنوان پیشنهاد ارزشمندی برای کاربرد این نام مشترک در کتاب‌ها و فهرست‌های پرندگان ایران در آینده قلمداد کرد.

*****

گزینش نام فارسی برای Taiga Flycatcher

Persian name of Taiga Flycatcher

 

در روزهای گذشته، گزارشی از حضور گونۀ Taiga Flycatcher با نام علمی Ficedula albicilla از چابهار دریافت و پذیرفته شده است. این گونه دارای دو نام انگلیسی است که نام نخست آن Taiga Flycatcher و نام دوم آن Red-throated Flycatcher است. نیاز به یادآوری است که در جهان، گونۀ مستقل دیگری با نام Red-throated Flycatcher وجود ندارد.

 

اکنون برای گزینش نام فارسی این گونه، دو گزینه پیش رو داریم:

مگس‌گیر تایگا

مگس‌گیر گلوسرخ

 

بررسی پراکنش جغرافیایی این گونه نشان می‌دهد که پراکنش اصلی این گونه در جنوب روسیه، چین، شرق آسیا و شبه‌قاره هند است و حتی نام انگلیسی تایگا نیز منطبق با پراکنش این گونه نیست.

از سوی دیگر، آوردن نام مگس‌گیر گلوسرخ نیز ممکن است در زمان کاربرد با نام مگس‌گیر سینه‌سرخ اشتباه شود. در عین حال، کاربرد نام گلوسرخ می‌تواند همین نکته را به عنوان راهنما و کلید تمایز بین این گونه به کار رود، یعنی در مگس‌گیر گلوسرخ، لکه سرخ تنها محدود به ناحیه گلوی این گونه است ولی در مگس‌گیر سینه‌سرخ، لکه سرخ به سمت پایین‌تر و تا سینۀ آن کشیده می‌شود.

 

پس از برگزاری نظرخواهی در میان اعضا و مشاوران کمیتۀ ثبت پرندگان ایران، گزینۀ «مگس‌گیر گلوسرخ» دارای رای بیشتری بود (7 رای از 12 رای) و گزینۀ «مگس‌گیر تایگا» در اولویت دوم قرار گرفت. بر این اساس، نام فارسی این گونه در فهرست‌های پرندگان ایران به شکل زیر نوشته خواهد شد.

 

مگس‌گیر گلوسرخ (تایگا)

Taiga Flycatcher

Fecedula albicilla

 

*****

افزودن نام دوم «سبزفام» برای سسک سبز زیتونی

Adding second Persian name of Greenish Warbler

 

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران «سسک سبز زیتونی» با نام انگلیسی Greenish Warbler و نام علمی Phylloscopus trochiloides است.

 

ثبت و نام‌گذاری دو گونۀ سسک سبز بیدی و سسک سبز زیتونی، یکی از چالش‌های پرندگان ایران بوده است. در فهرست جرویس رید (1337)، نخستین بار تنها نام سسک سبز برای Greenish Warbler P. trochiloides پدیدار شد. سپس در کتاب اسکات و همکاران (1354)، تنها نام Green Warbler, Phylloscopus nitidus آمد، اما فیروز (1379) و ادهمی (1384) تنها نام Greenish Warbler  را در فهرست خود اورده بودند. در کتاب منصوری (1379) نام سسک بیدی برای Greenish و سسک بیدی سبز برای Green Warbler به کار رفت و در کتاب ادهمی (1384) نام سسک سبز برای Greenish و سسک بیدی سبز برای Green Warbler به کار رفت. در دو کتاب منصوری (1387و 1393) جای نام فارسی این دو گونه معکوس شد و نام سسک بیدی سبز سبز برای Greenish و سسک سبز برای Green Warbler به کار رفت. اما کابلی و همکاران (1395) و مبصر (1395) همان شیوۀ سسک سبز برای Greenish و سسک بیدی سبز برای Green Warbler را به کار بردند. در نهایت در کتاب خالقی‌زاده و همکاران (1396)، «سسک سبز: به عنوان نام مشترک هر دو گونه و با اشاره به تفکیک رنگ بین ان دو گونه، نام «سسک سبز زیتونی» برای Greenish و «سسک سبز بیدی» برای Green Warbler به کار رفت.

 

اکنون با توجه به توضیحات یادشدۀ در بالا، برای هماهنگی بیشتر بین نام‌های فارسی و انگلیسی در آینده، پیشنهاد شد که نام «سسک سبزفام» به عنوان نام دوم گونۀ «سسک سبز زیتونی» در درون پرانتز آورده شود تا در صورت پذیرش توسط پرنده‌شناسان، در آینده در اولویت نخست برای نام فارسی این گونه قرار گیرد.

 

سسک سبز زیتونی (سبزفام)

Greenish Warbler

Phylloscopus trochiloides

 

*****

گزینش نام فارسی پیپت خاوری

Persian name of Blyth’s Pipit

 

به تازگی، گونه جدیدی از پیپت‌ها با نام انگلیسی Blyth’s Pipit و نام علمی Anthus godlewskii از عسلویه ثبت و به فهرست پرندگان ایران افزوده شد. بنابر این، نیاز است تا یک نام فارسی مناسب برای آن برگزیده شود.

 

بر اساس اطلاعات موجود، منطقۀ زادآوری این گونه در مغولستان و منطقه زمستان‌گذرانی آن شبه‌جزیرۀ هند است و رکوردهای پراکنده در خاور دور (شرق دور آسیا) نیز وجود دارند. همچنین، پرندگان سرگردان در خاورمیانه، جنوب اروپا تا غرب اروپا نیز ثبت شده اند.

 

پیشنهاد شد که با توجه به منطقۀ زادآوری و منطقۀ زمستان‌گذرانی این گونه، و همانند نام سسک تالابی خاوری (Blyth's Reed Warbler)، نام فارسی «پیپت خاوری» برای این گونه به کار رود.

 

نیاز به یادآوری است که برای نام فارسی Paddyfield Pipit، ابتدا نام «پیپت شرقی» به کار رفته بود (مبصر 1395) ولی در سال‌های بعد به نام «پیپت شالیزار» تغییر یافت تا با نام انگلیسی آن هماهنگ شود.

 

بر این اساس، نام پیشنهادی «پیپت خاوری» با رای اکثریت اعضا و مشاوران کمیتۀ ثبت پرندگان ایران پذیرفته شد، و سپس این گونه به فهرست پرندگان ایران افزوده شد.

 

پیپت خاوری

Blyth’s Pipit

Anthus godlewskii

-----

افزودن نام دوم برهمایی برای سار کاکل سیاه

Adding second name of Brahminy Starling

 

یکی از گونه‌هایی که در یک دهۀ گذشته در ایران به ثبت رسیده است، «سار کاکل‌سیاه» یا «سار تاج‌سیاه» با نام انگلیسی Brahminy Starling و نام علمی Sturnia pagodarum است. واژۀ «کاکل‌سیاه» برای شناسایی سریع این گونه در شرایط میدانی نام‌گذاری شده است.

 

به درخواست برخی از پرنده‌نگرها و برای ارتباط سریع‌تر بین نام‌های فارسی و انگلیسی این گونه، واژۀ «برهمایی» می‌تواند به عنوان نام فارسی دوم برای این گونه، در درون پرانتز افزوده شود.

 

همچنین این افزودن نام، با نام فارسی گونۀ دیگری که واژۀ Brahminy در نام انگلیسی آن به کار رفته است، یعنی کورکور سرسفید (برهمایی) با نام انگلیسی Brahminy Kite (Haliastur indus)، هماهنگی بیشتر خواهد یافت.

 

بر این اساس، ازین پس، نام این گونه در فهرست‌های پرندگان ایران به شکل زیر و کامل‌تر خواهد آمد:

 

سار کاکل‌سیاه (برهمایی)

Brahminy Starling

Sturnia pagodarum

 

------

اولویت نام پرستوی دمگاه حنایی شرقی بر آسیایی

Persian name of Eastern Red-rumped Swallow

 

همان‌طور که می‌دانید در روزهای گذشته گونۀ جدیدی با نام انگلیسی

Eastern Red-rumped Swallow

و نام علمی Cecropis daurica

به فهرست پرندگان ایران افزوده شده است.

 

با توجه به اینکه اکنون در جهان سه گونه «پرستوی دمگاه‌حنایی» (Red-rumped Swallow) وجود دارد، اکنون نام «پرستوی دمگاه‌حنایی» از نام خاص یک گونه تبدیل به یک نام عمومی شده است، اما برای گزینش نام فارسی این گونه، چالش کوچکی پدیدار شد.

 

در نام انگلیسی سه گونۀ تقسیم‌شده، نام‌های

European, Eastern, African

دیده می‌شود. همان‌طور که می‌بینیم حتی در کاربرد نام انگلیسی این سه گونه نیز هماهنگی لازم به کار نرفته است. در حالی‌که پراکنش گونۀ اروپایی تا غرب آسیا نیز گسترده شده است، گونۀ شرقی در شرق، جنوب و جنوب شرق آسیا و تا شرق ایران گسترده شده است.

 

همچنین نیاز به یادآوری است که در نام فارسی پرندگان، برای نام گونه‌ای دیگر به نام

Eastern Cattle Egret

نام فارسی «گاوچرانک آسیایی» به کار می‌رود.

 

بنابر این، برای رسیدن به گزینش نام فارسی بهتر برای این گونه (و موارد مشابه)، نیاز به یک تصمیم مناسب بود.

 

نیاز به یادآوری است که به نظر می‌رسد دلیل به کار نرفتن واژۀ آسیایی در نام انگلیسی نداشتن پوشش کامل قارۀ آسیاست (همان‌طور که برای گونۀ مشابه یعنی گاوچرانک آسیایی نیز همین ‌گونه است.

 

به هر روی، پس از رای‌گیری در کمیتۀ ثبت پرندگان ایران، گزینۀ «پرستوی دمگاه‌حنایی شرقی» که هماهنگی بیشتری با نام انگلیسی این گونه داشت، بر نام دوم «پرستوی دمگاه‌حنایی آسیایی» که یادآور پراکنش جغرافیایی این گونه در برابر گونۀ اروپایی بود، ترجیح داده شد.

 

بنابر این، نام فارسی این گونه به شکل زیر در فهرست‌های پرندگان ایران خواهد آمد:

 

پرستوی دمگاه‌حنایی شرقی

Eastern Red-rumped Swallow

Cecropis daurica

 

*****

تکمیل نام فارسی اردک نوک پهن

Persian name of Northern Shoveler

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، نوک‌پهن یا اردک نوک‌پهن با نام انگلیسی Northern Shoveler با نام علمی Spatula clypeata است. با توجه به پیگیری سیاست تکمیل نام‌های فارسی گونه‌های پرندگان ایران در کمیتۀ ثبت پرندگان ایران، نیاز بود تا نام فارسی این گونه نیز تکمیل شود.

 

پنج گونه از پرندگان ایران در نام انگلیسی خود دارای واژۀ Northern هستند:

فیلوش شمالی (Northern Pintail)

خروس‌کلی شمالی (Northern Lapwing)

چکچک کوهی (Northern Wheatear)

غراب سیاه یا غراب معمولی (Common Raven, Northern Raven)

که نام چهار گونۀ بالا در گذشته تکمیل شده بود و بهتر بود که نام یک گونۀ به‌جامانده یعنی

نوک‌پهن {شمالی} (Northern Shoveler)

را نیز تکمیل کنیم.

 

نخستین نام فارسی این گونه «اردک بیل‌منقار» (جرویس رید، 1337) بود و نام «مرغابی کفچه‌نوک» نیز توسط حبیبی و راعی (1373) به کار رفته بود.

 

از ابتدای نام‌گذاری این گونه توسط اسکات و همکاران (1354)، تک‌نام «نوک‌پهن» در برابر تک‌نام انگلیسی «Shoveler» قرار گرفت (اسکات و همکاران 1354)، اما در دهه‌های بعد نام انگلیسی این گونه کامل و به «Northern Pintail» تبدیل شد ولی نام فارسی در چندین منبع همچنان به شکل تک‌نام «نوک‌پهن» به کار رفت (فیروز 1379، منصوری 1379، 1387، 1393) و در سال‌های گذشته، در چند منبع دیگر نام «اردک نوک‌پهن» به کار رفت (ادهمی 1384، کابلی و همکاران 1395، مبصر 1395، خالقی‌زاده و همکاران 2017).

 

باید یادآور شد که در جهان چهار گونه از «نوک‌پهن‌ها» وجود دارند:

 

•  نوک‌پهن {شمالی} (Spatula clypeata)

•  نوک‌پهن استرالزی (Spatula rhynchotis)

•  نوک‌پهن دماغه (Spatula smithii)

•  نوک‌پهن سرخ (Spatula platalea)

 

با توجه به سیاست‌های کلی نام‌گذاری فارسی پرندگان مانند برابریابی نام‌های فارسی و انگلیسی، اختصاصی بودن نام گونه‌ها، و هماهنگی کاربرد نام‌های فارسی و انگلیسی گونه‌ها، اکنون بهتر است نام فارسی گونه‌ای که در ایران زیست می‌کند نیز، همانند نام انگلیسی آن تکمیل شود تا از حالت یک «نام عمومی» تبدیل به یک «نام اختصاصی» شود و بدین ترتیب، شناخت ما از گونه‌های دیگر این گروه در جهان نیز بیشتر شود.

 

اما پرسش دیگری، همچنان برجای مانده بود و آن هم اینکه، آیا برای معادل Shoveler، نام کوتاه‌تر فارسی «نوک‌پهن» را برای این گونه و سه گونۀ دیگر جهان برگزینیم یا نام کامل‌تر «اردک نوک‌پهن» را به کار ببریم. بنابر این، این موضوع به رای‌گیری گذاشته شد و گزینه «اردک نوک‌پهن» با رای بیشتر برگزیده شد و نام گونه‌های جهان نیز به شکل زیر آورده می‌شود.

«اردک نوک‌پهن» (همراه با گونه‌های آن)

• اردک نوک‌پهن شمالی
• اردک نوک‌پهن استرالزی
• اردک نوک‌پهن دماغه
• اردک نوک‌پهن سرخ

 

بنابر این، ازین پس نام فارسی گونه‌ای که در ایران حضور می‌یابد به شکل زیر خواهد آمد:

اردک نوک‌پهن شمالی

Northern Shoveler

Spatula clypeata

 

--------

تقسیم شدن گونه پرستوی دمگاه حنایی به سه گونه

Split of Red-rumped Swallow

 

به آگاهی می‌رساند که بر اساس تغییر جدید آرایه‌شناختی انجام‌شده در فهرست‌های پرندگان جهان، گونۀ «پرستوی دمگاه‌حنایی» پیشین با نام انگلیسی

Red-rumped Swallow

و با نام علمی

Cecropis daurica

اکنون به سه گونۀ زیر تقسیم شده است.

 

1. گونۀ تک‌نماد

«پرستوی دمگاه‌حنایی اروپایی»

European Red-rumped Swallow

Cecropis rufula

 

2. گونۀ چندنماد

«پرستوی دمگاه‌حنایی شرقی (آسیایی)»

Eastern Red-rumped Swallow

Cecropis daurica

 

3. گونۀ چندنماد

«پرستوی دمگاه‌حنایی آفریقایی»

African Red-rumped Swallow

Cecropis melanocrissus

 

به هر روی، اکنون بر اساس تفاوت‌های ریخت‌شناسی و مولکولی، سه گونه پذیرفته شدند و به صورت سه گونۀ مستقل به شمار می‌روند (Sheldon et al. 2005; Brown 2019; Eaton et al. 2016, 2021; HBW/BLI; WGAC 1043). این تغییر از نسخه 2/ 14 در فهرست پرندگان جهان (آی.او.سی) آغاز شده است و در فهرست پرندگان کلمنتس/ایبرد نیز پذیرفته شده است.

 

مهم‌ترین تفاوت سه گونۀ اروپایی، شرقی و آفریقایی در سه کلید ریخت‌شناختی مهم آشکار می‌شود.

1. رنگ دمگاه: در گونه اروپایی دمگاه تقریبا سفید اما در گونۀ شرقی و آفریقایی به رنگ حنایی است.
2. رنگ پوشپرهای زیر بال: در دو زیرگونه شرقی و آفریقایی، پوشپرهای زیر بال نخودی هستند.
3. میزان رگه‌های زیرتنه: در زیرگونۀ شرقی میزان رگه‌های زیرتنه بسیار بیشتر از گونۀ اروپایی است، درحالی‌که در گونۀ آفریقایی در زیرتنه رگه دیده نمی‌شود.

 

بر اساس اطلاعات موجود، آنچه که در گذشته در ایران ثبت شده بود، «پرستوی دمگاه‌حنایی اروپایی» بوده است. بر این اساس، این تغییر آرایه‌شناختی همراه با تغییر نام‌های فارسی، انگلیسی و علمی این گونه، در فهرست‌های پرندگان ایران نیز اصلاح خواهد شد.

 

منابع

Brown CE. (2019). Phylogeny and Evolution of Swallows (Hirundinidae) With a Transcriptomic Perspective on Seasonal Migration. LSU Doctoral Dissertations 4823.

 

Eaton JA, B van Balen, NW Brickle & FE Rheindt. (2016). Birds of the Indonesian Archipelago. Greater Sundas and Wallacea. Lynx Edicions, Barcelona.

 

Eaton JA, B van Balen, NW Brickle & FE Rheindt. (2021). Birds of the Indonesian Archipelago. Greater Sundas and Wallacea. Second Edition. Lynx Edicions, Barcelona.

 

Sheldon FH, L A Whittinghamb, RG Moyle, B Slikasd  & DW Winkler. (2005). Phylogeny of swallows (Aves: Hirundinidae) estimated from nuclear and mitochondrial DNA sequences. Molecular Phylogenetics and Evolution. 35: 254–270.

 

*****

افزودن نام دوم «وردیج» برای بلدرچین

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران بلدرچین (Quail) معمولی است.

گستردگی پراکندگی و فراوانی نِسبی این پرنده در خاورمیانه، با نام‌های مختلفی برای این گونه در میان فارسی‌زبانان همراه بوده است.

 

اکنون به بررسی نام‌های گوناگون این پرنده در ایران می‌پردازیم.

 

زبان ترکی

نام بلدرچین واژه‌ای ترکی با تلفظ «بیلدیرچین» است. در زبان ترکمنی استان استان گلستان نیز به آن بولِدرجِن گویند. واژۀ ترکی «چین» نیز خود به معنی پرنده است مانند سغرچین به معنی سار. واژۀ چین به معنی «خال» نیز است.

 

زبان عربی

در زبان عربی و حتی در قرآن کریم از نام «سَلویٰ» یاد شده است. همچنین در عربی از واژۀ «سَمان» و «سَمانی» نیز استفاده می‌شود که به زبان فارسی نیز راه یافته‌است.

 

باران و برف بارد بَر ما کنون زِ ابر

چون بر بنی سرائیل از آسمانْ سَمان (لامعی گرگانی)

 

لب چشمه ها بر شخنشار و ماغ

زده صف سمانه همه دشت و راغ (اسدی توسی)

وز بهر کباب کرده بر سیخ

کبک و بط و تیهو و سمانه (انوری)

در خواسته بودی ای خداوند

زین پیش ز من یکی سمانه

مردانه سمانه که چون او

ناید دگری ز آشیانه (فلکی شروانی)

بلبلی بین که به مقنع بفریفت

چون سمانه که به چادر گیرند (خاقانی)

چون مست بود ز باده حق

شهباز شود کمین سمانه

دم درکش و فضل و فن رها کن

با باز چه فن زند سمانه

به شه بنده نوازی تو بپر باز چو بازی

به خدا لقمه بازان نخورد هیچ سمانه

آهوی لنگ چون جهد از کف شیر شرزه ای

چون برهد ز باز جان قالب چون سمانه ای (مولانا)

 

زبان فارسی

یکی از نام‌های فارسی این پرنده در زبان فارسی، کَرک بوده است (ناظم الاطباء)

و واژهٔ «کَرَک» در متون فارسی میانه نیز آمده است.

 

همچنین، در زبان فارسی افغانستان به آن «بودنه» و به تاجیکی«بیدانه» گویند.

 

در فارسی کلاسیک واژهٔ «وَرْدیج / وَرْتیج / وَرْتِج» از نام‌های پرتکرارتر این پرنده بوده‌اند.

وَردیج: و آن پرنده‌ای است کوچکتر از تیهو، بلدرچین.

وَرتیج: (فرهنگ برهان) (فرهنگ آنندراج) (فرهنگ معین)

وَرتَج و وَرتاج (فرهنگ ناظم‌الاطبا)

وَرتک: وردج (فرهنگ فارسی معین)

به جز این مورد، در زبان تاجیکی با نام‌های «ورتیش» و «وریشک» نیز نامیده می‌شوند.

 

دل ز عشقت سِحر مطلق میکند
همچو ورتج حق یلقلق میکند (انوری، از فرهنگ فارسی معین از صحاح الفرس)

 

آید از باغ بی سرود و بازیج
دستک بکراعه می برآرد ورتیج (زینتی، از لغت‌نامه ٔ اسدی)

گشته در چنگل عشق تو گرفتار دلم
همچو ورتیج که در چنگل باز است اسیر (طرطری)

 

هلاک ساختم این مرغ نیم بسمل خویش
سَحَر که مدح جمالش شنیدم از وردیج (لغت‌نامه دهخدا)

 

کلمه "وردیج" در زبان فارسی به معنای "پرده‌پوش" یا "مخفی" نیز است.

 

گرم دعای شما وردجان بود چه عجب

که هست روز و شب اوراد من دعای شما (بدایع الجمال، خواجوی کرمانی)

 

وردیج:

همچنین دهی جزء بخش کن شهرستان تهران، در 7هزارگزی شمال راه شوسه تهران به کرج

 

از دیگر نام‌های به‌کاررفته در شعر شاعران فارسی‌زبان، «وَلَج» بوده است.

 

 پخته بسی مرغ به صد گونه طرز

از ولج و تیهو و دراج و چرز (امیرخسرو: لغت‌نامه: ولج).

 

 

گویش‌های ایرانی

در مازندران و برخی از مناطق گیلان و سمنان با نام «وَرده» خوانده می‌شود. همچنین، در غرب گلستان بَردِه، در ترکمنی بَرده، در گویش خواجه‎‌وندی وَردِه نامیده می‌شود (خالقی‌زاده 1400)،

 

در گویش دوانی به آن بدبده، در کَرکان انزلی بدبده، در کرمان، بافت (خَبر) و رفسنجان  بدبده، در کلهری بدبده (خالقی‌زاده 1400)، در زبان لری واژهٔ «بدبده»،

 

در اصفهان به آن کوکَرَک، در سیستان و بلوچستان به آن کررَک، در پاریز کرمان کوکَررو، در لرستان کوگ پور (خالقی‌زاده 1400)،

 

در چندین گویش از رودسر تا انزلی وَشوم، در فتاو رشت و انزلی اُشوم، در قاسم‌آباد سفلی رودسر وَشَم، در چند گویش استان اشرفیه قوشوم نامند (خالقی‌زاده 1400). در زبان گیلکی نیز آن را «وُشُم/وُشوم» می‌نامند و سومین پادشاه زیاری را به جهت علاقه‌اش به شکار بلدرچین وشمگیر می‌نامند.

 

همچنین، در ایران، پاره‌ای از مردم شهرستان مرودشت و پاسارگاد و به‌ویژه عشایر ایل باسیری (باصیری، باصری) ساکن استان فارس، این پرنده را کُوکَهرِه (Kowkahre)  یا کُوکَر (Kowkar) می‌نامند. شاید دلیل این نام‌گذاری شباهت شماتیک پرندهٔ یادشده با کَبک باشد. نیاز به یادآوری است که در گویش باسیری (باصری) که شاخه‌ای از گویش‌های فارسی است، عشایر پرندهٔ «کبک» را «کُوک» (Kowk)، تلفظ می‌کنند و به بزغاله نیز «کَهرِه» می‌گویند. شاید به‌کارگیری واژهٔ کهره در کنار واژهٔ کُوک، برای اشاره به ویژگی کوچکی جثهٔ بلدرچین در مقایسه با کبک باشد؛ کُوک کَهرِه=کُوکَهرِه، یعنی کبک کوچک.

در زبان لری بویراحمدی به این پرنده بدبده «کوگ پور» می‌گویند، یعنی کبکی که حالت جمع و جور و پنهان‌شده دارد. («پوریدن» در زبان لری به معنای جمع شدن، پنهان شدن و از دید انظار پنهان شدن است.)

در گویش بختیاری (چهارمحال و بختیاری و خوزستان) نیز به آن «کوگه پور» می‌گویند که کوگ به معنی کبک و پور به معنی پسر است.

 

در کردی ایوان به آن کولَپَر و کولَفر، در سورانی به آن کَرَک، کَرولَه، کَرَوالَه، کولَفِره، سَمانَک، در گویش کردی جافی کوَفِر، هَوِردَه، در هورامی ژاورود کَرگَه‌قولی، در گویش کلهری کولَفِر، کولَفَر، کولهَپِر، در دو گویش کلهری و زنگنه، کَرَک، در کلهری بورَپَل گویند. در کرمانجی هَویردَه و سوسک گویند (خالقی‌زاده 1400).

 

در بافت و رابُر خفتوک، در جیرفت پُختو، در دامغان به آن بِلِر، در لری دهلران آن را سورَ شَلِه نامند (خالقی‌زاده 1400).

 

بر پایۀ بررسی انجام‌شده، از میان همۀ نام‌های این پرنده در زبان فارسی، نام «وردیج» دارای ریشۀ فارسی و کاربرد بیشتر بوده است که هنوز در گویش‌های طبری مازندران، گلستان و نیز گویش خواجه‌وندی نیز به گوش می‌رسد.

 

بر این اساس، ازین پس نام پارسی «وردیج» به عنوان نام دوم این پرنده در فهرست‌های پرندگان ایران خواهد آمد.

 

بلدرچین (وردیج)

Common Quail

Coturnix coturnix

 

*****

افزودن نام دوم «شکره» برای پیغوی کوچک

Adding second Persian name of Shikra

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران «پیغوی کوچک» با نام انگلیسی Shikra است.

نام فارسی این گونه پیغوی کوچک است اما با اندکی درنگ و اندیشیدن به نام انگلیسی این گونه یعنی Shikra نشان می‌دهد که این نام انگلیسی خود ریشه در واژگان فارسی دارد.

 

واژۀ «شکره» یا «اِشکره» با واژه‌های شکار، شکاری، و پرندگان شکاری، ارتباط مستقیمی دارد. واژۀ «شِکَرَه»  یا «شِکَرِه» واژه‌ای پهلوی است و در فرهنگ دهخدا و معین به معنی شکارکننده، شکارگر، نخجیرگر، شکارچی یا صیاد است. 

 

در چندین فرهنگ لغت قدیمی، برای معنی واژۀ «شکره» چنین آمده است:

«پرنده ٔ شکاری از جنس باشه {(قرقی)} و از آن کوچکتر» (آنندراج) (برهان) (ناظم الاطباء).

 

کاربرد واژۀ شکره در نظم و نثر و متون ادبی قدیم

واژۀ «شکره» در نظم و نثر قدیم فارسی به کار می‌رفت. در زیر به نمونه‌هایی از آنها اشاره میشود.

 

«با غلامان و آلت شکره
کرد کار شکار و کار سره» (عنصری )

 

«که گیرد ز صید خود آیین و کیش

بسا شکره افتاده بر روی خاک» (جاویدنامه، اقبال لاهوی).

 

«و شکره اگر صیدی کند هم آن مرغان که در پرواز از وی بلندتر باشند و هم آن که از وی پست‌تر باشند در آن قدر گرد مغالبت و مجاذبت برآیند» ( کلیله و دمنه، نصراله منشی)

 

«و غلامان را با شکره‌داران گسیل کردند صید را» (تاریخ بیهقی)

 

«که هیچ کس از ماهان مه وشمگیر بهتر شناخته نشناخته اندر اشکره را که کار ایشان سالی دوانزده ماه شکار کردن بود» (نوروزنامه، خیام)

 

«هر سواری طبل بازی داشت و سگ شکاری و بسیاری یوز و شکره و دام.» (مجمل التواریخ و القصص )

«شغفی عظیم به شکره [ و ] یوز و سگ شکاری و باز و کبوتر داشت.» (راحةالصدور راوندی ).

«این فوج را نوبت بود برنشستند به تماشای شکره و راست براندند تا لب جیحون.» (راحةالصدور راوندی ).

«آموختن شکره آن باشد که چون بخوانندش بازآید.» (راحةالصدور راوندی ).

«از خوراسان بیامد و راه آورد و پیشکش بسیار آلت تجمل آورد از سراپرده ٔ جهرمی و نوبتی اطلس و سلاح‌های نیکو و ساخت‌های مرصع و به جواهر واسبان تازی تنگ بسته و شکره ...» (راحة الصدور راوندی ).

 

همچنین بنیاد شاهین (The Pregrine Fund) این نام انگلیسی را به واژۀ «شکاری» در زبان‌های هندی (Shikaaree) و اردو (Shikari) نسبت داده است (https://peregrinefund.org/explore-raptors-species/hawks/shikra#:~:text=The%20name%2C%20Shikra%20has%20its,Banded%20Sparrowhawk%2C%20and%20Shikra%20Goshawk.).

 

اکنون با توجه به توضیحات یادشدۀ در بالا و برای پاسداشت واژگان پارسی کهن و همچنین هماوایی و معادل‌سازی با نام کنونی انگلیسی این گونه، می‌توان واژۀ «شکره» را به عنوان نام دوم پیغوی کوچک برگزید. بر این اساس، ازین پس نام «شکره» به عنوان نام دوم «پیغوی کوچک» در درون پرانتز آورده خواهد شد.

 

پیغوی کوچک (شِکَرِه)

Shikra

Accipiter badius

 

*****

اولویت نام کورکور سرسفید بر کورکور برهمایی

Persian name of Brahminy Kite

 

یکی از گونه‌هایی که در چند سال گذشته در ایران به ثبت رسیده است، کورکور برهمایی یا سرسفید با نام انگلیسی Brahminy Kite (Haliastur indus) است.

 

بررسی گونه‌های پرندگان جهان بیانگر این است که واژۀ Brahminy تنها برای دو گونه از پرندگان جهان و ایران، یعنی Brahminy Kite و Brahminy Starling به کار رفته است.نام برهمایی در نام این دو گونه، به رنگ نارنجی یا حنایی در پوشش کلی بدن این دو گونه اشاره دارد.

 

در زمان ثبت نخستین رکورد این گونه در کشور، نام برهمایی معادل واژۀ انگلیسی Brahminy در نظر گرفته شد. این معادل فارسی، خوب به نظر می‌رسد، اما نگاهی به نام فارسی گونه دیگر ایران یعنی Brahminy Starling (Sturnia pagodarum)،

بیانگر نوعی تناقض در گزینش نام فارسی بین این دو گونه است. نام فارسی گزینش‌شده برای Brahminy Staring «سار کاکل‌سیاه» است که نوعی ویژگی برجسته این گونه را نشان می‌دهد.

 

برای این گونۀ، ویژگی برجسته این گونه، سفید بودن سروگردن و سینه در این گونه است. همچنین در گذشته، در برخی منابع (مانند وبگاه راسخون و وبگاه خبری اتاق خبر)، نام «کورکور سرسفید» برای این گونه به کار رفته بود. در عین حال، گویا افراد محلی منطقه گواتر نیز، این پرنده را «عقاب سرسفید» می‌نامند.

 

با توجه به اینکه نام فارسی این گونه هنوز در کتاب‌ها و منابع فارسی پرنده‌شناسی چاپ نشده است، بهتر بود نام فارسی «کورکور برهمایی» بازنگری شود که آیا همچنان نام «کورکور برهمایی» را ادامه دهیم یا نامی که بیانگر ویژگی ریخت‌شناختی این گونه یعنی «کورکور سرسفید» را برگزینیم که توسط افراد محلی نیز شناخته‌شده است. این موضوع در کمیتۀ ثبت پرندگان به رای گذاشته شد اما تعداد رای هر دو گزینه برابر بود.

 

در رابطه با نام فارسی این گونه، چندین نکته به چشم می‌خورد. نکته یکم اینکه، با گزینش نام «کورکور سرسفید»، تناقض موجود درباره یکسانی شیوه ترجمه نام Brahminy در نام پرندگان رفع خواهد شد. نکته دوم اینکه، نام «کورکور سرسفید» به یک ویژگی برجسته در این گونه اشاره خواهد داشت که در شناسایی سریع این گونه سودمند خواهد بود. نکته سوم اینکه آشنایی افراد محلی با این پرنده، در ایجاد ارتباط با مردم محلی و شناخت و حفاظت این گونه، بسیار ارزشمند خواهد بود. در عین حال، اگر منظور از نام برهمایی اشاره به رنگ حنایی بدن این گونه باشد، تناقضی دیگر با نام فارسی گونۀ دیگری از کورکورهای ایران و جهان یعنی «کورکور حنایی» (Milvus milvus) بروز خواهد کرد.

 

بنابر این، با در نظر گرفتن همه نکته‌ها، رای‌ها و کاربرد نام در منابع و توسط مردم محلی، در نهایت نام «کورکور سرسفید» بر نام «کورکور برهمایی» اولویت داده شد و از این پس، در فهرست‌های پرندگان نام این گونه به شکل زیر ارائه خواهد شد.

 

کورکور سرسفید (برهمایی)

Brahminy Kite

Haliastur indus

*****

ویرایش نام پرستوی گلورگه‌ای

Persian name of Streak-throated Swallow

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران که در سال‌های گذشته ثبت شده است، Streak-throated Swallow با نام علمی Petrochelidon fluvicola است.

 

برای نام فارسی این گونه، ابتدا پرستوی گلوراه‌راه پیشنهاد شد. پس از بررسی واژه‌های مختلف درباره الگوهای ریخت‌شناسی پرندگان در گروه واژه‌گزینی پرندگان، با توجه به اینکه واژۀ «راه‌راه» برای چندین واژه انگلیسی مانند Striate, Striolate و Striped به کار می‌رود، واژۀ «رگه» معادل واژۀ Streak برگزیده شد که به معنی راه‌راه کلفت‌تر است.

 

با توجه به اینکه واژۀ Streak در نام بیش از هفتاد گونه از پرندگان جهان به کار رفته است، به نظر می‌رسد که برای این واژۀ پرتکرار در نام پرندگان جهان، باید یک واژۀ مستقل دیگری به کار رود.

 

بر این اساس، نام فارسی این گونه به شکل زیر ویریاش شد:

پرستوی گلورگه‌ای (گلوراه‌راه)

Streak-throated Swallow

Petrochelidon fluvicola

*****

تکمیل نام فیلوش

Persian name of Northern Pintail

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، فیلوش با نام انگلیسی Northern Pintail

و نام علمی Anas acuta است.

نام فارسی این دو گونه در گذشته در فهرست‌های پرندگان ایران، به شکل نامی تنها یعنی فیلوش به کار می‌رفت.

 

نخستین نام فارسی این گونه «اردک دم‌دراز» (جرویس رید، 1337) بود و نام «مرغابی دم‌تیز» توسط حبیبی و راعی (1373) به کار رفت و نام «اردک دم‌جغه‌ای» نیز توسط ادهمی (1384) به کار رفته بود.

 

از ابتدای نام‌گذاری این گونه توسط اسکات و همکاران (1354)، تک‌نام «فیلوش» در برابر تک‌نام انگلیسی «Pintail» قرار گرفت (اسکات و همکاران 1354)، اما در دهه‌های بعد نام انگلیسی این گونه کامل و به «Northern Pintail» تبدیل شد ولی نام فارسی این گونه همچنان به شکل تک‌نام «فیلوش» به کار می‌رفت (فیروز 1379، منصوری 1379، 1387، 1393، کابلی و همکاران 1395، مبصر 1395، خالقی‌زاده و همکاران 2017).

 

باید یادآور شد که چهار گونه از فیلوش‌ها در جهان وجود دارند.

 

• فیلوش {شمالی} (Anas acuta)
• فیلوش گونه‌سفید (Anas bahamensis)
• فیلوش نوک‌زرد (Anas georgica)
• فیلوش جنوبی (Anas eatoni)

با توجه به اینکه تک‌نام «فیلوش» به عنوان یک نام عمومی تلقی می‌شود، بهتر است که نام فارسی گونه‌ای که در ایران زیست می‌کند نیز همانند نام انگلیسی آن تکمیل شود تا بدین ترتیب، شناخت ما از گونه‌های دیگر این گروه در جهان نیز بیشتر شود. بر این اساس، نام فارسی این گونه در فهرست‌های پرندگان ایران و استان‌ها به شکل زیر خواهد آمد:

 

فیلوش شمالی

Northern Pintail

Anas acuta

 

*****

تغییر نام پیپت شکم نخودی به سیبری

Change of name of Buff-bellied Pipit to Siberian

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، پیپت شکم‌نخودی (Anthus rubescens) با نام انگلیسی Buff-bellied Pipit بوده است. این گونه در گذشته نه‌چندان دور، خود از پیپت تالابی (Anthus spinioletta) جدا شده بود.

 

به تازگی و در پایان سال 2024 میلادی، این گونه هم به دو گونه جداگانه یعنی «پیپت آمریکایی» و «پیپت سیبری» تقسیم شده است و دو فهرست بزرگ و شناخته‌شدۀ پرندگان جهان یعنی آی‌اوسی و کلمنتس (ایبرد) این تغییر آرایه‌شناختی را پذیرفته و در فهرست‌هایشان آن را اعمال کرده‌اند. نام این دو گونه به شکل زیر است:

 

پییپت آمریکایی

American Pipit

Anthus rubescens

و

 

پیپت سیبری

Siberian Pipit

Anthus japonicas

 

اکنون پراکنش زیستی گونۀ پیپت آمریکایی، محدود به قارۀ آمریکای شمالی و پراکنش گونۀ پیپت سیبری، محدود به شرق تا مرکز آسیا است. البته نام دیگر گونۀ دوم همانند نام علمی آن، پیپت ژاپنی است ولی به دلیل پراکنش گسترده‌تر این گونه، در نام انگلیسی و فارسی نام سیبری برگزیده شده است.

 

بنابر این، ازین پس در فهرست‌های پرندگان ایران به جای نام پیشین «پیپت شکم‌نخودی»، نام گونه جدیدی که در آسیا زیست می‌کند، یعنی «پیپت سیبری» به کار خواهد رفت.

 

پیپت سیبری (شکم‌نخودی)

Siberian Pipit

Anthus japonicas

 

*****

افزودن نام عمومی شاهین برای لاچین

Persian name of Lanner Falcon

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران، «لاچین» است و از راستۀ شاهین‌سانان است. این گونه بومی قارۀ آفریقا و بخشهایی از جنوب اروپا تا ترکیه و قفقاز و غرب آسیاست. این گونه در ایران نایاب است و تاکنون تنها دوازده رکورد در کشور ثبت شده است.

 

نام‌های جغرافیایی لاچین

واژه «لاچین» از ریشه ترکی است و چندین کاربرد دارد.

لاچین نام شهر و استانی در کشور جمهوری آذربایجان است.

گذرگاهی به نام لاچین برای ارتباط کشور آذربایجان با کشور ارمنستان وجود دارد.

لاچین‌لار نام یک منطقه مسکونی در کشور آذربایجان است.

لاچین نام یک منطقه مسکونی در کشور ترکیه است.

ده لاچین نام یکی از روستاهای شهرستان بافت است.

لاچین نام یک روستا از توابع شهرستان روانسر است.

تپه لاچین نام یکی از آثار باستانی در شهرستان کرمانشاه است.

لاچین نام یکی از قناتها در شهرستان قائنات است.

 

لاچین به عنوان قبیله

گذری در شعر و ادبیات ایران نشان می‌دهند که واژۀ لاچین توسط چندین شاعر و ادیب به کار رفته است.

 

در شاهنامه فردوسی:

نام لاچین به عنوان یک تیره از مردم که همراه با افغانان و بلوچان به نبرد با زابلیان پرداختند یاد شده است.

چو شد روز روشن از آن پهن دشت ..... بدیدند هر سو که لشکر گذشت

هزاران ز افغان و لاچین سپاه ..... گروهی رسیدند ...

 

واعظ قزوینی (به زبان ترکی):

کونکلر یرده جیرانی فغانلر گوکده درناسی

گوزل اولاقمیش لاچین باخشلیم عشق صحراسی

 

قائم‌مقام فراهانی در منشآت:

فرمایشات مصحوبی لاچین خان و فرمان‌های مرحمت‌آمیز همایون شاهنشاهی باعث شد که تا حال راه میرویم والا نه چنان افسرده و پژمرده شده بودیم ک تا نفس آخرین بحال توانیم آمد.»

 

رضاقلی‌خان هدایت در تذکرۀ ریاض العارفین:

«امیر یمین الدین خسرو بن امیر محمود از مشاهیر امرا و شعرا بوده پدرش از ترکستان و از طایفه لاچین و سالها در دهلی به منصب امارت بر همگنان مباهی بوده»

 

قاآنی- قصیدۀ شمارۀ 157:

... خویش را در کار و بار فارس دانم پیشکار

هم نیم احمد که لاچین را فرستم حکم قتل

روز روشن خنجر آجینش کنم خورشیدوار ...

 

میرزا آقاخان کرمانی در نامۀ باستان:

... قریمان و تاتار و سپتا و سند

زافغان و لاچین و کرد و بلوچ

هم از زابل و سیستان کوچ کوچ ...

و نیز:

... سپاه تو بودی همه کوچ کوچ   /   زافغان و لاچین و کرد و بلوچ

زپنجاب بودی به سودان سپاه ...

 

ریشۀ نام‌گذاری پرندۀ لاچین

ریشه نام‌گذاری برای این پرنده به عنوان «لاچین» مشخص نیست و گویا به منطقۀ لاچین در قفقاز که این گونه در آنجا جوجه‌آوری دارد، اشاره دارد. در زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، نام این پرنده در آذری لاچین است (خالقی‌زاده 1400) اما در کشور آذربایجان به آن بیغلی قیزیل‌قوش گویند. همچنین در زبان کردی نیز به آن لاچین گویند (ویکی‌پدیا).

نام فارسی «لاچین» ابتدا در کتاب پرندگان ایران (اسکات و همکاران 1354) به کار رفت. اینکه چرا برای نام فارسی این پرنده، تنها واژۀ لاچین به کار رفت و نام شاهین به کار نرفته بود، مشخص نیست. شاید به دلیل کوتاه کردن و اختصاصی کردن این نام برای واژۀ Lanner باشد که گاهی در نام انگلیسی نیز تنها با همین واژۀ انگلیسی به کار می‌رفت (فیروز 1379).

 

با توجه به مطالب یادشده، و نیز بر اساس رای‌گیری انجام‌شده، بهتر است که نام فارسی «لاچین» نیز همانند نام انگلیسی آن، یعنی Lanner Falcon کامل و به شکل زیر نوشته شود:

«شاهین لاچین»

Lanner Falcon

Falco biarmicus

 

*****

کاربرد نام اردک ماهیخوار برای مرگوس‌ها

Persian name of Mergansers

 

یکی از گروه‌های پرندگان ایران، «مرگوس‌ها» یا «اردک‌های ماهی‌خوار» هستند. این گروه از پرندگان، وابسته به تیرۀ مرغابیان (Anatidae) و تبار یا قبیلۀ Mergini هستند. گونه‌های مختلف این گروه، با نام‌های انگلیسی Merganser (و گاهی Goosander) و یک گونه با نام انگلیسی Smew خوانده می‌شوند. چندین گونه در سردۀ Mergus و یک گونه نیز در سردۀ Mergellus و یک گونۀ دیگر هم در سردۀ Lophodytes جای دارند.

در ایران سه گونه از این گروه ثبت شده‌اند:

Red-breasted Merganser

Common Merganser (Goosander)

Smew

 

در نخستین نام‌گذاری فارسی پرندگان ایران (جرویس رید 1337)، نام «اردک ماهیخوار» برای دو گونۀ  Merganser و Goosander و نام «اردک کاکل‌سفید» برای Smew به کار رفته بود. سپس در کتاب پرندگان ایران (اسکات و همکاران)، نام «مرگوس» برای هر سه گونه به کار رفت و توسط فیروز (1379) نیز پیروی شد. از پایان دهۀ 1370 خورشیدی، دوباره نام «اردک ماهی‌خوار» برای نام عمومی این گروه برگزیده شد و در کتاب‌های دانشنامۀ پرندگان (ادهمی 1384) و راهنمای پرندگان ایران (منصوری 1379، 1387، 1393) به کار رفت. سپس نام «مرگوس» توسط کابلی و همکاران (1395) به کار رفت و مبصر (1395) و خالقی‌زاده و همکاران (1396) نیز ضمن اولویت دادن نام «مرگوس»، نام «اردک ماهی‌خوار» را درون پرانتز آوردند.

 

نگاهی به منابع گذشته نشان می‌دهد که نام فارسی «اردک ماهی‌خوار» تقریبا تنها نام فارسی برای «مرگوس‌ها» بوده است. در عین حال، طولانی و چندهجایی بودن این نام، از رواج گسترده این نام پیشنهادی کم کرده است. به نظر می‌رسید که در صورت معرفی نام فارسی جایگزین و کوتاه‌تر، امکان رواج گسترده‌تر آن وجود داشته باشد.

 

بررسی نام‌های انگلیسی این گروه نشان می‌دهد که نام دیگر این گروه، Saw-billed Ducks یا به شکل کوتاه‌تر Saw-bills است. بنابر این، ترجمۀ این نام انگلیسی به عنوان نام فارسی جایگزین در نظر گرفته شد. ویژگی داشتن نوکِ ارّه‌ای، مهم‌ترین ویژگی این گروه و برای همان گرفتن ماهی مرتبط است. بنابر این، دو نام «ارّه‌نوک» یا «نوک‌ارّه‌ای» در نظر گرفته شد.

 

بررسی نام‌های پرندگان جهان نشان می‌دهد که نام عمومی «ارّه‌نوک» (Saw-bill) تنها برای این گروه از پرندگان کاربرد دارد و برای پرندگان دیگر به کار نمی‌رود. نام «نوک‌ارّه‌ای» تنها در نام خاص یک گونه از پرندگان جهان به نام Saw-billed Hermit (Ramphodon naevius) به کار رفته است که منعی برای کاربرد نام عمومی «ارّه‌نوک» برای این گروه از پرندگان ایجاد نمی‌کرد.

 

همچنین بررسی نام‌های محلی پرندگان ایران نیز نشان می‌دهد که در کیاشهر و کلاچای با نام ارّه‌تُک، در انزلی و صومعه‌سرا با نام میخه‌تُک، در فریدونکنار با نام میخ‌تِک، در گلستان ماهی‌خوار مِرغ، در انزلی با نام‌های کِشیم‌تُک و کِشیم‌گیلار، در کیاشهر اَلشِه‌مُرغ و در صومعه‌سرا با نام‌های مرغ تُکی گیلار و رُوارخور رواج دارند. بنابر این، نام «ارّه‌نوک» در زبان‌های محلی به شکل مشابه «ارّه‌تُک» در کیاشهر و کلاچای هم رواج دارند. گرچه نام «میخ‌نوک» یا «میخ‌تُک» هم با توجه به رواج آن در زبان‌های محلی گزینه مناسبی بود، نام «ارّه‌نوک» از دیدگاه برابریابی سریع با نام انگلیسی این گروه، در اولویت قرار می‌گیرد.

 

بر پایۀ آنچه که در بالا یاد شد، سه پیشنهاد زیر مطرح شدند تا از میان آنها بهترین گزینه برای جایگزینی نام فارسی این گروه برگزیده شود.

1- ارّه‌نوک (نام یک کلمه‌ای سه‌هجایی)

2- نوک‌ارّه‌ای (نام یک‌کلمه‌ای چهارهجایی)

3- اردک ماهی‌خوار (نام فارسی پیشین و دوکلمه‌ای با پنج‌هجا)

 

پس از دریافت نظر چند نفر از اعضا و همکاران کمیتۀ ثبت پرندگان ایران و بررسی‌های بیشتر، تصمیم‌گیری بر این شد که در فهرست‌های پرندگان ایران، همان نام فارسی پیشین یعنی «اردک ماهی‌خوار» به عنوان نام فارسی جایگزین برای «مرگوس» در نظر گرفته شود.

 

 

«اردک ماهی‌خوار بزرگ»

Common Merganser

Mergus merganser

 

«اردک ماهی‌خوار کاکلی»

Red-breasted Merganser

Mergus serrator

 

«اردک ماهی‌خوار سفید»

Smew

Mergellus albellus

 

*****

تغییر نام انگلیسی طرلان (شهباز)

 

به آگاهی می‌رساند بر اساس آخرین تغییرها در فهرست پرندگان جهان (آی‌اوسی و ایبرد)، نام انگلیسی طرلان (شهباز)، از

Northern Goshawk به

Eurasian Goshawk تغییر کرده است. این تغییر در سال 2023 و از نسخه 13.2 در فهرست آی‌اوسی رخ داده است.

بر این اساس، ازین پس در فهرستهای پرندگان ایران نیز، نام انگلیسی این گونه به شکل زیر آورده خواهد شد:

 

Eurasian Goshawk

 

*****

کاربرد نام مرغابی برای اردک سرسبز

Persian name of Mallard

 

همان‌طور که می‌دانیم دو نام مرغابی و اردک در زبان فارسی کاملا رایج هستند. از لحاظ تاریخی و ادبی، نام رایج «مرغابی» در سروده‌های بسیاری از شاعران ایران به چشم می‌خورد. نام «مرغابی» در کتاب کلیله و دمنه نیز آمده بود. بررسی وبگاه گنجور نشان می‌دهد که واژۀ «مرغابی» در حدود 80 بیت (شامل چند نثر) از شاعران ایران به کار رفته بود که نخست در سدۀ چهارم قمری توسط رودکی به کار رفت. گویا واژۀ «اردک» واژه‌ای ترکی است، به همین دلیل در شعر شاعران فارسی کمتر به کار رفته بود. بررسی واژۀ اردک در وبگاه گنجور نشان می‌دهد که این نام تنها در هفت بیت از شاعران به کار رفتنه است که نخست توسط محتشم کاشانی در سدۀ دهم قمری و سپس توسط سام میرزا صفوی، سلیم تهرانی، جویای تبریزی، صفایی جندقی، میرزاده عشقی و شهریار به کار رفته بود. وجود نام‌های دیگر برای انواع پرندگان دیگر از تیرۀ مرغابیان، مانند غاز و قو در شعر شاعران نشان می‌دهد که نام مرغابی یکی از نام‌های عمومی برای گروه اردک‌ها بوده است.

 

از دیرباز، دو دلیل اصلی سبب شده تا نماد نام «مرغابی» برای گونۀ کنونی «اردک سرسبز» به کار رود. پرندگان اهلی‌شده کنونی با نام «اردک» و «مرغابی»، از همین گونۀ وحشی «اردک سرسبز» بودند. همچنین پراکنش سراسری در کشور، فراوان بودن جمعیت این گونه و درشت بودن آن، این پرنده را به یکی از مهم‌ترین پرندگان دوست‌داشتنی برای شکار توسط شکارچیان تبدیل کرده بود. به همین دلیل، در اغلب گویش‌های محلی ایران این پرنده دارای نام خاص بوده است.

 

این پرنده در گویش‌های زبانی ایران نیز، با نام «مرغابی» رواج گسترده‌ای در گویش‌های استان گیلان، مازندران، فارس، کردستان (با نام مِراوی)، کرمانشاه (ا نام مامِراوی)، اصفهان (گویش جرقویی)، کرمان و جیرفت، لرستان و هرمزگان دارد. این پرنده در گویش‌های آذری، ترکمنی، کرمانجی، اصفهانی و چند گویش استان فارس، نام اردک و در گویش گروسی وردک به کار می‌رود. از نام‌های دیگر این پرنده در ایران می‌توان به نام‌های زیر اشاره کرد. در گویش‌های خوزستان، چند گویش استان فارس و کرمان و لرستان، و نیز گویش کلهری، نام عربی بَط به کار می‌رود. در گویش‌های دوانی و گناوه بشوش، در گویش گله‌دار بش، در گویش بدره‌ای نام شووش به کار می‌رود. همچنین نام سونه در چند گویش کردستان و کرمانشاه به گوش می‌خورد (خالقی‌زاده، 1400).

 

مرغابی‌ها از راستۀ مرغابی‌سانان یا غازسانان (Anseriformes) و تیرۀ مرغابیان (Anatidae) هستند. این تیره دربر گیرندۀ انواع گوناگونی از پرندگان آبزی با نام‌های عمومی غاز، قو، تنجه، آنقوت، اردک، مرغابی، خوتکا، فیلوش، گیلار و اردک‌های ماهی‌خوار است. این تیره، دارای چندین زیرتیره است که یکی از آنها زیرتیرۀ مرغابیان روآبچر (Anatinae) است. همچنین مهم‌ترین سردۀ این زیرتیره، سردۀ مرغابی‌ها (Anas) است که گروهی شامل چندین گونه از مرغابی‌ها، فیلوش‌ها و خوتکاها هستند. نام رایج تیرۀ «مرغابیان» نیز از ارتباط نام‌های لاتین سرده مرغابی‌ها (یعنی Anas) با نام لاتین تیره مرغابیان (یعنی Anatidae) برگرفته شده است.

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران «اردک یا مرغابی سرسبز» با نام انگلیسی Mallard و نام علمی Anas platyrhynchos است. بررسی منابع پرنده‌شناسی نشان می‌دهد که نخستین نام فارسی این گونه، «اردک معمولی» بود (جرویس رید 1337)، ولی در این منبع، نام «مرغابی» برای اردک ارده‌ای و نام دو گونه خوتکا به کار رفته بود. سپس نام «کله‌سبز» برای آن به کار رفت (اسکات و همکاران 1354، فیروز 1379) اما طلعت حبیبی و راعی (1373) نام «مرغابی سرسبز» را به کار بردند. پس از آن، ادهمی (1384) نام «اردک سرسبز» را به کار برد و منصوری (1379، 1387، 1393) نیز تنها نام «سرسبز» را برگزید.  کابلی و همکاران (1395) نیز «اردک کله‌سبز» و مبصر (1395) نام «اردک سرسبز» را به کار بردند. بر این اساس، می‌توان دریافت که «مرغابی سرسبز» از نخستین نام‌های برگزیده این گونه است که توسط طلعت حبیبی و راعی (1373) به کار رفته بود.

 

نکتۀ قابل اشارۀ دیگر این است که امروزه، واژۀ «اردک» به طور رایج، برای واژۀ انگلیسی «Duck» برابریابی شده است و در زمان ترجمه از این واژه استفاده می‌شود. هم‌آوایی تلفظ واژۀ انگلیسی Duck با هجای دوم در نام اردک یعنی «دَک» برای رواج بیشتر این نام افزوده است. به همین دلیل، نام اردک برای بسیاری از گونه‌های تیرۀ مرغابیان به کار رفته است (حتی برای گونه‌هایی که در نام انگلیسی آنها واژۀ Duck به کار نرفته است). بنابر این، برای حفظ رواج نام‌ها، واژۀ «اردک» همچنان برای این گونه‌ها بهتر است، اما شایسته است که برای واژۀ حفظ فارسی و تاریخی و فرهنگی «مرغابی» و برای برابریابی بهتر برای Mallard نام «مرغابی» برای آن برابریابی شود. در حال حاضر، تنها یک گونه Mallard (Anas platyrhynchos) در جهان وجود دارد و گونۀ دیگر مرغابی ماریانا Mariana Mallard (Anas oustaleti) منقرض شده است.

 

بازنگاهی به نوشتار و نکته‌های یادشده نشان می‌دهد که نام مرغابی برای کاربرد نام فارسی برای گونۀ Mallard مناسب‌تر است و برای دقیق‌تر بودن و حفظ رواج نام پیشین «سرسبز»، می‌توان از نام «مرغابی سرسبز» در فهرست‌های پرندگان استفاده کرد.

 

مرغابی (اردک) سرسبز

Mallard

Anas platyrhynchos

*****

یکی از گونه‌های پرندگان ایران حواصیل سبز با نام انگلیسی Striated Heron و نام علمی Butorides striata است. پدیدار شدن نام حواصیل سبز ابتدا در کتاب پرندگان ایران (اسکات و همکاران 1354) رخ داد که در آن زمان، با نام انگلیسی Little Green Heron نامیده می‌شد. در سال‌های بعد واژۀ Green از نام انگلیسی این گونه حذف شد و در هماهنگی با نام علمی آن، تبدیل به Striated Heron شد اما نام فارسی آن همچنان «حواصیل سبز» باقی ماند. از نام‌های دیگر این گونه، «حواصیل سبز کوچک»، «حواصیل پشت‌سبز» و «حواصیل حرا (مانگرو)» است.

 

اما باید توجه داشت که یکی دیگر از گونه‌های مشابه از همین سرده در جهان، حواصیل سبز با نام انگلیسی Green Heron و با نام علمی Butorides virescens است که واژۀ virescens در نام علمی به معنی «سبزفام» است. این گونه در آمریکای مرکزی و شمالی زیست می‌کند.

 

از دیدگاه آرایه‌شناختی، این دو گونه، آرایه خواهر (Sister taxa) هستند و با نام حواصیل‌های پشت‌سبز (Green-backed Heron) خوانده می‌شوند.

 

همان‌طور که دیده می‌شود، نام فارسی کنونی «حواصیل سبز» برای Butorides striata که در ایران زیست می‌کند، با نام علمی و انگلیسی رایج این گونه دارای تناقض است، در حالی که نام «حواصیل سبز» برای گونۀ دیگر که در قارۀ آمریکا زیست می‌کند، مناسب است. بنابراین پرنده‌شناسان و پرنده‌نگرهای ایرانی که علاقه‌مند به پرندگان جهان هستند و بخواهند در زمان ترجمه نام گونه‌های مشابه از نام فارسی بهره‌گیری کنند، دچار تضاد کاربرد نام فارسی خواهند شد.

 

بنابر این، پیشنهاد شد که نام فارسی این گونه از حواصیل‌ها که در ایران زیست می‌کند (Butorides striata)، با نام علمی و انگلیسی آن هماهنگ شود و از این پس نام «حواصیل راه‌راه» در اولویت قرار گیرد.همچنین نام رایج کنونی «حواصیل سبز» برای تغییر تدریجی نام فارسی این گونه در داخل پرانتز آورده شود تا پس از یک دورۀ گذار، به تدریج نام «حواصیل راه‌راه» در منابع فارسی رواج یابد.

 

این پیشنهاد پس از رای‌گیری و کسب آرای حداکثر توسط اعضا و مشاوران کمیته ثبت پرندگان ایران پذیرفته شد. بنابر این، از این پس، نام این گونه در فهرست‌های پرندگان ایران به شکل زیر خواهد بود.

حواصیل راه‌راه (سبز)

Striated Heron

Butorides striata

*****

نام فارسی گروه زیرگونه‌ای شاهینهای کوهی

Persian name of Barbary Falcon group

 

یکی از تناقض‌های برجای‌مانده در نام‌گذاری فارسی پرندگان ایران، نام گروه زیرگونه‌ای Barbary Falcon “pelegrinoides” است.

 

در گذشته گونه Peregrine Falcon با نام بحری و

گونه Barbary Falcon با نام شاهین نامیده می‌شدند.

 

با توجه به ادغام دو گونه شاهین و بحری در سال‌های گذشته، برای نام مشترک این دو گروه، واژۀ اصیل و پرکاربرد "شاهین" برگزیده شد. همچنین در پاییز 1398، نظرخواهی برای تکمیل نام فارسی این گونه انجام شده بود و از بین سه گزینه شاهین بربری، شاهین گرمسیری و شاهین معمولی، نام «شاهین معمولی» برای این گونه برگزیده شده بود. بر همین اساس، برای تفکیک این گونه به دو گروه زیرگونه‌ای که در گذشته، هریک خود گونه مستقلی بودند،

برای Peregrine Falcon، نام «شاهین بحری» و

و برای Barbary Falcon نیز نام "شاهین معمولی" به کار رفته بود.

 

نیاز به یادآوری است که گروه زیرگونه‌ای «شاهین‌های بحری» Peregrine Falcon “peregrinus” دارای دو زیرگونۀ زیر است که از ادامه توضیح صرف نظر می‌کنیم:

• شاهین سیبری (سینه‌سفید)

Siberian Falcon

Falco peregrinus calidus Latham, 1790

• شاهین مدیترانه‌ای (تُرکی)

Mediterranean Falcon

Falco peregrinus brookei Sharpe, 1873

 

اما گروه زیرگونه‌ای «شاهین‌های معمولی (کوهی)» Peregrine Falcon “pelegrinoides” دارای دو زیرگونۀ زیر است:

• شاهین پسِ‌سر‌سرخ (شاهین آسیای میانه، شاهین شور)

Red-naped Shaheen (Central Asian Falcon)

Falco peregrinus babylonicus Sclater, PL, 1861

• شاهین عربی (باربِری)

Arabian (Barbary) Falcon

Falco peregrinus pelegrinoides Temminck, 1829

 

همان‌گونه که می‌بینیم گونۀ پیشین شاهین یا «شاهین معمولی» دارای دو زیرگونه است که برای زیرگونۀ F. p. babylonicus نام فارسی «شاهین پسِ‌سرسرخ» رایج است و برای زیرگونۀ F. p. pelegrinoides نام فارسی «شاهین عربی (باربری)» بیشتر به کار می‌رود.

 

اگرچه نام «شاهین معمولی» در سال 1398 پیشنهاد شده بود، دو سال پس از این پیشنهاد، پیروی از سیاست حفاظتی «پرهیز و کاهش کاربرد واژۀ معمولی در نام‌گذاری پرندگان» مورد پذیرش اعضای کمیتۀ ثبت پرندگان ایران قرار گرفت. بنابر این، ادامۀ کاربرد نام «شاهین معمولی» چندان پسندیده نبود. ضمن اینکه گاهی نام «شاهین معمولی» برای «شاهین بحری» هم به کار می‌رود.

 

برای رفع این تناقض، یک بررسی تاریخی دربارۀ نام این شاهین یعنی گروه زیرگونه‌ای Barbary Falcon انجام شد.

 

نخستین نامی که برای این گروه در منابع فارسی دیده می‌شود، در کتاب بازنامۀ نسوی (ص 159) و مربوط به سدۀ پنجم قمری است که در این کتاب از نام «شاهین کوهسار» یاد شده است:

«و سلطان طغرل را از ماوراء النهر شاهینی کوهساری آورده بودند که ...»

«شاهینان کوهساری نیک پر و شکارکننده باشند ازین دیار، خاصه آنکه به سمنان همی گیرند. ...»

 

همچنین دومین نامی که برای این گروه دیده می‌شود، در کتاب بازنامۀ نوشیروانی (ص 37) مربوط به سدۀ یازدهم قمری است که دو نام شاهین بحری و شاهین کوهی یاد شده‌اند و نوشته است که:

«و اما شاهین بحری میل به گرمی و تری دارد. بیماری وی بلغم است.»

«شاهین کوهی گرم‌تر است. مزاج وی به سردی گراید. اما گرم و تراست از همه».

 

در بازنامه ناصری نوشتۀ تیمور میرزا، نمی‌توان نام دقیقی برای این گروه از شاهین‌ها یافت، چرا که می‌نویسد: «بدان که «شاهین توری»  [که با تور گرفته می‌شود] و «بحری» یکی‌اند، فرقی ندارند، مگر بحری با قوت‌تر و درشت‌تر است و جرئت بحری هم زیاده از شاهین توری است، چرا که اصل آن رومی است.»

در ادامه نیز می‌گوید: «بعد بحری است به اعتقاد من همان «شاهین رومی» است، چرا که معاینه [به عینه] دیده‌ام آن قدر فرق دارد که از آشیانه پریده است و او را با تور گرفته‌اند.»

 

در نام‌های دیگری که برای شاهین‌ها به کار رفته است، در کتاب بلانفورد، نام «شاهین فارسی» نیز برای شاهین‌های جنوب ایران است و «شاهین پنجاب» برای شاهین‌های شرق و جنوب ایران یادشده است.

 

بلانفورد دربارۀ شاهین می‌نویسد: «فالکونی که از کوه‌های کرمان (پاریز) توسط مارکوپولو توصیف شده است، نمی‌تواند گونه‌ای به جز این باشد.»

وی همچنین می‌نویسد: «جهانگردان قدیمی می گویند که در کوهستان‌های کرمان، بهترین شاهین‌های دنیا یافت می‌شوند. این شاهین‌ها نسبت به «بحری» اندازه کوچک‌تری دارند، ناحیه سینه، زیر گردن و بین ران‌های آن‌ها قرمزرنگ است.»

 

نیاز به یادآوری است که گاهی نام «شاهین اصلی» نیز برای این گروه به کار می‌رود. در عین حال، نام «شاهین اصلی» در میان گویش‌های ایرانی، در بندر لنگه برای «بالابان» هم به کار می‌رود. به هر روی، کاربرد واژۀ «اصلی» معنای گنگی دارد و گاه به منظور فروش شاهین‌ها به کار می‌رود و به معنی این است که تقلبی نیست.

 

از نام‌های دیگر این گروه، شاهین جبل یا جبلی است که در برابر شاهین بحری قرار می‌گیرد.

 

گفتنی که نام «شاهین شور» برای یکی از زیرگونه‌ها (F. p. babylonicus) که در ایران نیز دیده می‌شود به کار می‌رود.

 

بنابر این، به نظر می‌رسد که در منابع قدیمی‌تر دو نام «شاهین کوهسار» و «شاهین کوهی» از نخستین نامهای فارسی این گروه هستند. همچنین با توجه به زیستگاه زادآوری این گروه زیرگونه‌ای، نامی با ریشه واژۀ «کوه» شایسته‌تر از دیگر نام‌های به‌کاررفته مانند «شاهین فارسی»، «شاهین پنجاب» و «شاهین توری» هستند (که متفاوت از «شاهین بحری» هم بودند).

 

بر این اساس، پس از رای‌گیری برای گزینش نام فارسی از بین «شاهین کوهسار» و «شاهین کوهی»، گزینۀ «شاهین کوهی» با رای بیشتر برگزیده شد که در برابر گروه زیرگونه‌ای دیگر یعنی «شاهین بحری» قرار می‌گیرد.

 

نکتۀ دیگر اینکه، به نظر می‌رسد که برای نشان دادن اینکه این نام، برای کاربرد یک گروه زیرگونه‌ای است، بهتر است که پسوند جمع «ها» نیز به این نام افزوده شود تا جایگاه آرایه‌شناختی این نام، برای خوانندگان سریع‌تر آشکار شود. برای نمونه، می‌گوییم گروه زیرگونه‌ای «شاهین‌‌های کوهی» دارای دو زیرگونه است؛ یا هنگامی که به شاهینی می‌رسیم که شناسایی زیرگونۀ آن دشوار است ولی می‌توانیم گروه زیرگونه‌ای آن را تعیین کنیم، می‌گوییم آن پرنده از «شاهین‌‌های کوهی» است یا از گروه «شاهین‌‌های بحری» است.

 

بنابر این، ازین پس، در فهرست‌های پرندگان ایران برای گروه زیرگونه‌ای Barbary falcon که دارای دوزیرگونۀ F. p. babylonicus  و F. p. pelegrinoides است، نام فارسی «شاهین‌های کوهی» به کار خواهد رفت.

 

گروه زیرگونه‌ای «شاهین‌های کوهی»

Barbary Falcon (group)

Falco peregrinus [pelegrinoides group]

*****

گزینش نام سهره طلایی تاج خاکستری

Persian name of Grey-crowned Goldfinch

 

یکی از گونه‌های کنونی پرندگان ایران، با نام انگلیسی

Grey-crowned Goldfinch

و نام علمی

Carduelis caniceps

است که به‌تازگی از گونۀ سهره طلایی اروپایی جدا شده است.

 

برای گزینش نام فارسی این گونه، دو گزینه پیش رو وجود داشت:

1. ترجمۀ نام انگلیسی و 2- ترجمۀ نام لاتین.

 

اگر بخواهیم نام انگلیسی این گونه را ترجمه کنیم، «سهرۀ طلایی تاج‌خاکستری» نامیده می‌شود. از ویژگی‌های متفاوت این گونه نسبت به سهرۀ طلایی اروپایی، نداشتن نوار تیرۀ سیاه در بالای سر و کنار گردن تا دور گردن است. به همین دلیل، گونۀ مورد نظر دارای تارک خاکستری و کنار گردن خاکستری است.

نیاز به یادآوری است که پیشانی و چانۀ سرخ‌رنگ در این گونه و سهرۀ طلایی اروپایی مشترک است و به همین دلیل در نام انگلیسی، برای بیان دقیق‌تر ویژگی ریخت‌شناسی و استثناء قرار دادن رنگ سرخ در پیشانی و چانه، واژۀ تاج یا تارک (crown) به کار رفته است.

 

همچنین اگر بخواهیم نام علمی این گونه را ترجمه کنیم،

caniseps به معنی «سرخاکستری» (واژۀ canus به معنی خاکستری و واژۀ ceps به معنی سر) است. اگر ترجمۀ نام لاتین را در نظر بگیریم، این نام کوتاه‌تر، روان‌تر و به دلیل پایداری نام‌های علمی، ماندگارتر است.

 

به هر روی، پس از رای‌گیری از بین دو گزینۀ «سهرۀ طلایی تاج‌خاکستری» و «سهرۀ طلایی سرخاکستری»، گزینه نخست یعنی «سهرۀ طلایی تاج‌خاکستری» با رای بیشتر برگزیده شد. بنابر این، ازین پس در فهرست‌های پرندگان ایران نام این گونه به شکل زیر خواهد آمد:

 

سهره طلایی تاج‌خاکستری

Grey-crowned Goldfinch

Carduelis caniceps

*****

یادداشتی دربارۀ نامهای فارسی پلیکان و پیشنهاد نام لمبر

 

 

یکی از گروه‌های پرندگان ایران پلیکان با نام انگلیسی Pelican است.

 

یکی از گروه‌های پرندگان جهان و ایران پلیکان‌ها هستند. هشت گونه پلیکان در یک سرده به نام Pelecanus و در یک تیرۀ تک‌نماد (Monotypic) Pelecanidae و در راستۀ Pelecaniformes جای دارند.

 

در فرهنگ و زبان فارسی تاکنون چندین نام برای این گروه از پرندگان به کار رفته بود. در فهرست جرویس رید (1958) با نام « مرغ سقا» آمده بود. در کتاب اسکات و همکاران (1354) و فیروز (1379)، آوانگاری نام انگلیسی این گروه یعنی «پلیکان» به کار رفت. حبیبی و راعی (1373) در یک تلاش ارزشمند، برای نخستین بار یکی از نام‌های محلی و رایج این پرنده در شمال کشور یعنی «لَمبَر» را برای این گروه برگزیدند. ادهمی (1384) دوباره نام «مرغ سقا» را برای آن به کار برد اما منصوری (1379، 1387، 1393) و همچنین کابلی و همکاران (1395) و مبصر (1395) باز هم نام پلیکان را ادامه دادند. خالقی‌زاده و همکاران (2017) نیز، پلیکان را به عنوان اصلی (و نام مرغ سقا را به عنوان نام دوم) آوردند. کاربرد نام «مرغ سقا» به دلیل باور مردم در برخی از اقوام ایران بوده است که به دلیل بزرگ بودن کیسۀ گلویی در این پرندگان و پر شدن آن از آب در زمان صید ماهیان، به سقا یا فرد آب‌دهنده به دیگران در دشت کربلا نسبت می‌دادند. بررسی‌های نشان داد که گروه زیست‌شناسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز، نام «مرغ سقا» را برای این گروه برگزیده بود. به هر روی، از زمان معرفی نام «مرغ سقا»، این نام در زبان فارسی رسمی رواج چندانی پیدا نکرد.

 

بر پایۀ آنچه که یاد شد، پژوهشی دربارۀ نام‌های فارسی و محلی رایج این پرندگان انجام شد تا نام فارسی جایگزین و شایسته برای این گروه پیشنهاد شود. ابتدا باید یادآور شد که در گذشته‌های دور، نام «حواصِل» برای پلیکان‌ها به کار می‌رفت. در فرهنگ‌های لغت قدیم نام حوصِل و مرغ سقا یا پلیکان به یک نوع پرنده اطلاق می‌شد. واژۀ عربی حوصِل به معنی کیسه و چینه‌دان است. همچنین واژۀ حوصله، به معنی بردباری، گنجایش و چینه‌دان است. استاد امیرحسین یزدگردی (روانشاد) کتابی در باب حواصیل و بوتمیار (500 صفحه، چاپ 1371) نوشته‌اند. در این کتاب منابع و مآخذ مختلف را به کار گرفته‌اند. جالب آنکه، نام کنونی این پرنده در زبان اردو که به زبان فارسی نزدیک است، هنوز «حواصل» است.

 

این پرنده در گویش‌های مختلف ایران، با نام‌های گوناگونی نامیده می‌شود. در فریدونکنار به این پرنده مرغ سقا، در انزلی موری، در کرکان (انزلی) مورو، در انزلی مُهره و مِئوره، در سیستان و بلوچستان کِمو، در بوشهر باپی، در کردی هورامی، ماساوچین (به معنی ماهی‌گیر)، در کردی کلهری، چَلک، در سورانی کَلک، کَلگ، سَقاو، سَقا قوش (به معنی مرغ سقا)، در ارومیه و سولدوز سقاقوشی، و در آذری قوتان و در ترکمنی قوتان به کار رفته‌اند (خالقی‌زاده 1400).

 

نام رایج این پرنده در کیاشهر و امیرکلایه به پلیکان لَمبَر است و نیز در بهشهر و بابل و غرب گلستان به آن لَمبِر گویند. در کتاب جانورشناسی عمومی مهره‌داران (حبیبی و راعی 1373) نام راستۀ آن را لمبرسانان (یا سقاشکلان) و زیرراستۀ «لَمبریان» نامیدند. بر اساس بررسی انجام‌شده، واژۀ فارسی لَمبَر به معنی­های گوشت سُرین و فربه، کفل، ران؛ همچنین شکم دادن، تکان و لرزش است. لَمبُر زدن را به معنی سرریز شدن آب از روی ظرف مایع پرشده نیز گفته­‌اند.

 

بنابر این کاربرد واژۀ فعلی و اسمی «لمبر» در زبان فارسی، کوتاه و دوهجایی بودن این نام، کاربرد نام رایج محلی در گویش‌های گیلکی و طبری در سه استان شمالی کشور و نیز کاربرد نام لمبر در کتاب جانورشناسی مهره‌داران سبب شد تا نام رسمی‌تر و رایج‌تر «لَمبر» به عنوان فارسی جایگزین برای این گروه از پرندگان ئر اولویت قرار گیرد و به عنوان نام دوم در کمیتۀ ثبت پرندگان ایران پذیرفته شود. بدین ترتیب، از چند سال پیش در فهرست‌های پرندگان ایران و استان‌ها نام «لَمبَر» به عنوان نام فارسی این گروه در درون پرانتز آورده می‌شود تا به‌تدریج رواج بیشتری یابد.

 

*****

درخواست به روزرسانی حضور سهره طلایی در استانها

 

به آگاهی پرنده‌شناسان و پرنده‌نگرهای ارجمند کشور می‌رساند که بر اساس آرایه‌شناسی جدید، گونۀ «سهرۀ طلایی تاج‌خاکستری» از گونۀ «سهرۀ طلایی اروپایی» جدا شده است. بر همین اساس و بر پایۀ منابع موجود، گونۀ سهرۀ طلایی تاج‌خاکستری به فهرست پرندگان در استان‌های گلستان، خراسان شمالی، خراسان رضوی، کرمان و فارس افزوده شده است. چنانچه هر یک از بزرگواران پرنده‌نگر، رکوردی از گونۀ «سهرۀ طلایی تاج‌خاکستری» در استان‌های دیگر همراه با عکس و جزءیات رکورد به آگاهی دیگران برسانند.

 

همچنین با توجه به این طبقه‌بندی جدید، حضور گونۀ سهرۀ طلایی اروپایی در استان‌های خراسان شمالی، خراسان رضوی، سمنان، یزد، اصفهان، کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان دوباره باید بازبینی شود. چنانچه در این استانها در این استان‌ها گونۀ سهرۀ طلایی اروپایی ثبت شده است، همراه با عکس و جزئیات رکورد به آگاهی دیگران رسانده شود.

 

با سپاس فراوان

ابوالقاسم خالقی‌زاده

دبیر کمیتۀ ثبت پرندگان ایران

23 آبان 1403

ویرایش نام سسک چیفچاف کوهی به کوهستان

Edition of Persian name of Mountain Chiffchaff

 

یکی از گونه‌های پرندگان ایران با نام کنونی «سسک چیف‌چاف کوهی» است که در گذشته با عنوان «سسک چیف‌چاف هیمالیایی» نامیده می‌شد. به دلیل اینکه نام انگلیسی این گونه

Mountain Chiffchaff

بود و «هیمالیایی» تنها یکی از زیرگونه‌های این گونه بود، در سال‌های گذشته تلاش شد تا برای حل این تعارض نامی این، بین نام فارسی و انگلیسی این گونه هماهنگی ایجاد شود که نام «سسک چیف‌چاف کوهی» پیشنهاد شد.

 

همان‌گونه که در بررسی پیشین دربارۀ سارگپۀ کوهی بیان شد، واژۀ «کوهی» در نام فارسی گونه‌های ایران، دستِ‌کم در برابر چهار واژۀ انگلیسی به کار رفته است که عبارتند از:

Alpine, Rock, Crag, Upland

و در گونه‌های

• بادخورک کوهی Alpine swift Tachymarptis melba
• صعوه کوهی Alpine Accentor Prunella collaris
• گنجشک کوهی Rock Sparrow Petronia petronia
• زردپره کوهی Rock Bunting Emberiza cia
• طرقه‌های کوهی Rock Thrush Monticola spp.
• چلچله‌های کوهی Crag Martin Ptyonoprogne spp.
• سارگپۀ کوهی Upland Buzzard Buteo hemilasius

 

بر همین اساس، مقرر شد که در برابر نام گونه یا گروهی از پرندگان مشابه جهان که در نام انگلیسی آنها Mountain به کار رفته است، معادل فارسی «کوهستان» به کار رود، مانند:

1. چکچک کوهستان برای Mountain Wheatear Myrmecocichla monticola در برابر چکچک کوهی Northern Wheatear ایران

 

2. سارگپه کوهستان برای Mountain Buzzard Buteo oreophilus در در برابر سارگپۀ کوهی Upland Buzzard ایران

 

3. سهره‌های کوهستان برای Mountain Finch Leucosticte spp. در برابر سهرۀ کوهی Twite ایران

 

4. سلیم کوهستان برای Mountain Plover Charadrius montanus در برابر سلیم کوهی Eurasian Dotterel ایران

 

5. باقپک کوهستان برای Mountain Swiftlet Aerodramus hirundinaceus در برابر بادخورک کوهی Alpine Swift ایران

 

بنابر این، برای رفع تعارض نام‌های فارسی پرندگان با نام گونه‌های مشابه از پرندگان جهان، تلاش شد تا با حفظ نام فارسی پیشین برای این چند گونه ایرانی، واژۀ فارسی مناسب برای گونه‌های جهانی با نام انگلیسی Mountan برگزیده شود که با توجه به رواج واژۀ «کوهستان» در ترجمه آن، همین واژه برای آن برگزیده شد.

 

با نگاهی به نام انگلیسی پرندگان ایران، درمی‌یابیم که واژۀ Mountain،

تنها در نام یکی از گونه‌های ایران به نام

Mountain Chiffchaff Phylloscopus sindianus

دیده می‌شود. همچنین بررسی منابع نشان می‌دهد که زیستگاه زادآوری این گونه در مناطق کوهستانی به ارتفاع 2500 تا 4400 متر از سطح دریا را دربر می‌گیرد (کابلی و همکاران 1395).

 

با توجه به اینکه در منابع چاپ‌شدۀ پیشین نام فارسی این گونه «سسک چیف‌چاف هیمالیایی» بوده است (ادهمی 1384، منصوری 1379، مبصر 1395، خالقی‌زاده و همکاران 2017) و هنوز نام پیشنهادی «سسک چیف‌چاف کوهی» در کتاب‌ها و مقاله‌های فارسی نیامده است، اکنون فرصت مناسبی است تا با اصلاح پسوند نام این گونه، نام فارسی بهتر آن یعنی «سسک چیف‌چاف کوهستان» را برگزینیم.

 

این پیشنهاد با رای اکثریت اعضا و مشاوران کمیته ثبت پرندگان ایران پذیرفته شد. بنابراین، از این نام این گونه در فهرست‌های پرندگان ایران و استان‌ها، به شکل زیر نوشته خواهد شد.

 

سسک چیف‌چاف کوهستان

Mountain Chiffchaff

Phylloscopus sindianus

 

*****

یادداشتی دربارۀ نامهای فارسی و نام بال آتشی برای فلامینگو

Note on Persian name of Flamingo

 

 

یکی از گروه‌های پرندگان ایران فلامینگو با نام انگلیسی Flamingo است.

 

یکی از گروه‌های پرندگان جهان و ایران فلامینگوها هستند. شش گونه فلامینگو در سه سرده به نام‌های Phoenicopterus, Phoeniconaias, Phoenicoparrus جای دارند. این سه سرده در یک تیرۀ Phoenicopteridae و در راستۀ Phoenicpteriformes قرار دارد. نیاز به یادآوری است که این راسته دارای یک تیره تک‌نماد (Monotypic) است، یعنی تنها یک تیره دارد. شش گونه فلامینگوی جهان عبارتند از:

 

سردۀ «بال‌آتشی‌ها» Phoenicopterus

Greater Flamingo Phoenicopterus roseus

American Flamingo Phoenicopterus ruber

Chilean Flamingo Phoenicopterus chilensis

 

سردۀ «بال‌آتشی‌های کوچک» Phoeniconaias

Lesser Flamingo Phoeniconaias minor

 

سردۀ «پرصورتی‌ها» Phoenicoparrus

Andean Flamingo Phoenicoparrus andinus

James's Flamingo Phoenicoparrus jamesi

 

در فرهنگ و زبان فارسی تاکنون چندین نام برای این گروه از پرندگان به کار رفته بود. نخستین نام فارسی منتشرشده برای این گروه، «غازِ سرخ» توسط بلنفورد (1876) بود. در فهرست جرویس رید (1958) با نام «مرغ حسین» آمده بود. در کتاب اسکات و همکاران (1354) و فیروز (1379)، آوانگاری نام انگلیسی این گروه یعنی «فلامینگو» به کار رفت. در عین حال، طلعت حبیبی (1371)، نام «مرغ آتشین» را برای آن برگزید. همچنین ادهمی (1384) نام «مرغ حسینی» را به کار برد، اما منصوری (1379، 1387، 1393) و همچنین کابلی و همکاران (1395)، مبصر (1395) نام فلامینگو را ادامه دادند. خالقی‌زاده و همکاران (2017) نیز فلامینگو را به عنوان اصلی و نام مرغ حسینی را به عنوان نام دوم آوردند. کاربرد نام «مرغ حسین» یا «مرغ حسینی» به دلیل باور مردم در برخی از اقوام بوده است که رنگ سرخ در بال این پرنده را به شهادت و سرخی خون امام حسین (ع) نسبت می‌دادند. به هر روی، این نام در زبان فارسی رسمی رواج پیدا نکرد.

 

بررسی‌های نشان داد که گروه زیست‌شناسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در یک تلاش ارزشمند، نام «بال‌آتشی» را برای این گروه برگزید. نگاهی به نام لاتین سردۀ Phoenicopterus نشان می‌دهد که واژۀ Phoinix به معنی سرخ، زرشکی، ارغوانی یا صورتی و واژۀ لاتین pteros به معنی بال است.

بر این اساس نام «بال‌آتشی» دارای هماهنگی بین دو بخش نام فارسی با دو بخش نام لاتین این گروه است. واژۀ «آتش» هم بر اساس یکی از نام‌های پیشین این گروه است و هم اینکه بسیاری از زمان‌ها فلامینگوها از فاصلۀ دور دیده می‌شوند و رنگ سرخ/صورتی بال آنها همراه با درخشش موجی، تداعی‌کنندۀ شعلۀ آتش نیز است.

 

با یادآوری دو دلیل گفته‌شده همراه با دلیل پذیرش فرهنگستان زبان فارسی، سبب شد تا نام فارسی «بال‌آتشی» به عنوان نام فارسی این گروه اولویت یابد و توسط کمیتۀ ثبت پرندگان ایران نیز پذیرفته شود. بدین ترتیب، از چند سال پیش، در فهرست‌های پرندگان ایران و استان‌ها نام «بال‌آتشی» به عنوان نام فارسی این گروه در درون پرانتز آورده می‌شود تا به‌تدریج بیشتر رواج یابد.

 

*****